Wrak, który opowiada więcej niż marmur
Czy można zbudować pomnik z czołgu? A jeśli tak, to co mówi nam jego wrak? Jeśli kiedyś zbłądzisz w okolice wzgórza 593 w południowych Włoszech, trafisz na pomnik, które nie wygląda jak typowy monument. Nie ma tu marmurów, klasycznych kolumn ani monumentalnych figur. Jest natomiast zniszczony czołg Sherman, nazwany „Sułtanem”, i dwie spiżowe figury skorpionów. Nie znajdziesz go przy głównej alei prowadzącej na cmentarz żołnierzy 2 Korpusu Polskiego pod Monte Cassino, lecz nieco dalej - w miejscu, które w wojennych raportach nazwano Gardzielą.

To nieprzypadkowe. Pomnik 4. Pułku Pancernego „Skorpion” poświęcony jest żołnierzom, którzy zginęli w jednej z najbardziej dramatycznych prób zdobycia klasztoru. Upamiętnia ich nie tylko nazwiskami, ale samą materią zniszczenia - stalowym wrakiem, który przetrwał jako świadek tamtych wydarzeń.

Z pustyni na włoskie wzgórza
Bitwa o Monte Cassino, rozgrywająca się od stycznia do maja 1944 r., była jednym z najtrudniejszych i najbardziej symbolicznych starć II wojny światowej. Niemcy zamienili benedyktyński klasztor górujący nad doliną rzeki Liri w kluczowy punkt obrony linii Gustawa - systemu umocnień blokującego aliantom drogę na Rzym. Po kilku nieudanych ofensywach to właśnie żołnierzom 2 Korpusu Polskiego generała Władysława Andersa przypadło przystąpienie do rozstrzygającego uderzenia.

4. Pułk Pancerny „Skorpion” to formacja, która powstała nie w Europie, lecz na Bliskim Wschodzie. Został sformowany w 1942 r. w Iraku z żołnierzy ewakuowanych z ZSRR. Nazwa oraz symbol pułku - skorpion - nawiązywały do brytyjskiej jednostki pancernej, z którą Polacy współpracowali na pustyni. Ten egzotyczny znak szybko nabrał nowego znaczenia - stał się symbolem odwagi i nieustępliwości w walce.

12 maja 1944 r., podczas natarcia w rejonie Gardzieli, czołg Sherman o numerze taktycznym 124, nazwany „Sułtanem”, dowodzony przez podporucznika Ludomira Białeckiego, wjechał na pole minowe. Eksplozja była natychmiastowa i tragiczna - cała pięcioosobowa załoga zginęła na miejscu. Dla wielu żołnierzy był to symboliczny moment - tak blisko zwycięstwa, a jednak za cenę życia tych, którzy mieli otwierać drogę innym.

Rzeźba ze zniszczenia
Wybór miejsca i formy upamiętnienia nie był przypadkowy. Wrak „Sułtana” został podniesiony z pola walki i ustawiony dokładnie tam, gdzie zakończyła się jego misja. Projekt pomnika stworzył artysta Ludwik Kuźniarz, który postanowił nie stylizować ani nie odrestaurowywać pojazdu. Pozostawił go w jego zniszczonym stanie - zdeformowanym, przypalonym, milczącym. Do kadłuba czołgu przymocowano krzyż wykonany z gąsienic pancernych, podparty dwiema spiżowymi tablicami oraz dwiema realistycznymi rzeźbami skorpionów.

Pomnik stoi samotnie, nieco ukryty w krajobrazie. Wokół tylko trawy, kamienie, niewielkie ogrodzenie. Nie ma tu tłumów, są za to ci, którzy szukają prawdziwej historii. Dziś to miejsce jest otoczone opieką. W ostatnich latach przeprowadzono tu prace konserwatorskie, a w 2019 r. wpisano je do włoskiego rejestru miejsc pamięci II wojny światowej o znaczeniu ponadnarodowym. Prowadzi do niego prosta, nieutwardzona ścieżka - zaledwie kilkaset metrów od głównego cmentarza. I choć odwiedza je mniej osób, dla wielu to jedno z najbardziej przejmujących miejsc w całym kompleksie Cassino.

Cisza, która mówi wszystko
To miejsce pamięci jest wyjątkowe również dlatego, że przemawia innym językiem niż większość pomników wojennych. Nie celebruje zwycięstwa, nie podnosi głosu. Mówi szeptem. Wrak czołgu „Sułtan” nie został przekształcony w triumfalny monument - jego zniszczenie zostało zachowane jako świadectwo ofiary. To przykład autentycznej materii pola walki użytej jako pomnik - rzadki i poruszający.

Skorpiony odlano ze spiżu. Ich kształt to nie tylko herb pułku - to znak walki, ale też groźby i determinacji. Obecność tych rzeźb nadaje pomnikowi nieco archaiczny, niemal mitologiczny charakter - jakby czołg był smokiem, który został zatrzymany w momencie swojej śmierci.

Co zostaje, kiedy wszystko inne znika?
Pomnik czołgu „Sułtan” pod Monte Cassino nie opowiada historii zwycięstwa. Opowiada o stracie. O pięciu młodych ludziach, którzy nie zdążyli dotrzeć do murów klasztoru. O czołgu, który miał być tarczą, a stał się trumną. O metalu, który przemówił w imieniu poległych. Znajduje się na nim napis: „BOHATEROM PUŁKU 4 PANCERNEGO POLEGŁYM W MARSZU DO POLSKI”.

Pomnik 4. Pułku Pancernego „Skorpion” znajduje się w rejonie Gardzieli, na północny zachód od Polskiego Cmentarza Wojennego na Monte Cassino. Położony jest przy wyjściu z wąwozu, na starej drodze prowadzącej od Massa Albaneta do doliny rzeki Rapido. Dojście do pomnika możliwe jest pieszo z cmentarza przez Albanetę, od Domku Doktora lub Drogą Polskich Saperów. Trasa od cmentarza przez Albanetę liczy niecałe 2 km i można ją pokonać pieszo w ok. 30 minut.