Majestatyczny zamek w Brzeżanach (obecnie w obwodzie tarnopolskim) zrobił tak ogromne wrażenie na Juliuszu Słowackim, że wieszcz porównał go do Wawela. Istotnie budowla przypomina swój krakowski odpowiednik i była świadkiem wielu ważnych wydarzeń w historii Polski.

W różnych okresach swojego istnienia zamek należał do tak znakomitych rodów jak Lubomirscy, Czartoryscy, Sieniawscy, Potoccy. Ale w historii ten obiekt pozostał jako „zamek Sieniawskich”. Zapewne stało się tak dzięki temu, że to właśnie Mikołaj Sieniawski przyczynił się do rozwoju Brzeżan i wybudował sam zamek.

Mikołaj Sieniawski buduje zamek
Sieniawscy stali się właścicielami Brzeżan w 1493 roku, za sprawą małżeństwa Rafała z Agnieszką Cebrowską. Żona w wianie wniosła mu m.in. tę miejscowość, a także szereg innych osad. W 1530 roku wojewoda ruski Mikołaj Sieniawski, syn Rafała, otrzymał od Zygmunta Starego prawa miejskie dla Brzeżan (król zezwolił - jak ujęto to w stosownym dokumencie - „szlachetnemu i mężnemu Mikołajowi z Sieniawy, bacząc na wierne usługi, założyć, utworzyć i uposażyć” miasto na prawie magdeburskim. Umożliwiło to przeprowadzanie jarmarków na Wniebowstąpienie Pańskie i św. Piotra w okowach. Tak oto średniowieczna osada uzyskała nowy status, zaczęła rozwijać się i została siedzibą potężnego rodu.

Jako że ziemie Rzeczypospolitej były celem ataków tatarskich i tureckich, Mikołaj Sieniawski wybudował w Brzeżanach zamek obronny. Niektórzy badacze ukraińscy uważają, że podstawą nowej budowli był stary zamek. Mikołaj wykorzystał już istniejące mury o grubości od dwóch do sześciu metrów i nieregularne geometryczne kształty obiektu. W ten sposób „masywna średniowieczna budowla została przesłonięta renesansowymi motywami zdobniczymi [...]”. Kolejni badacze przypuszczają, że Mikołaj Sieniawski zbudował zamek o konstrukcji szachulcowej. Jego południową część wraz z murami, półkolistą i pięciokątną wieżą wzniesiono z kamienia, pozostałą część wykonano z drewna. Tomasz Kunzek tak opisuje ten obiekt: „Gmach zamkowy tworzy prawie regularny pięciobok zamknięty dwu i trzypiętrowymi budynkami mieszkalnymi, obszernym dziedzińcem i trzema basztami po rogach, zewnętrzna ściana połudn.-wschodniego narożnika najwięcej ozdobiona posiada okna w pięknych kamiennych oprawach, u góry szeroki arkadowy fryz z pilastrami, w których mieściły się strzelnice”. Swoim wyglądem zamek przypominał „budowle tego samego typu, pochodzące z czasów średniowiecza” i posiadał „wybitne walory obronne”. Na renesansowej bramie z tarczami herbowymi znajdował się napis, ze fortecę wzniesiono „Bogu na chwałę i na obronę wiernych chrześcijan”.

Zamek usytuowano w nizinie - było to rozwiązanie nietypowe dla twierdz podolskich, które zazwyczaj dominowały nad miastami. W ten sposób planiści z Brzeżan wykorzystali do obrony po pierwsze ramiona rzeki Złotej Lipy, a po drugie podmokły teren. Obiekt powstał „na wyspie, w miejscu dawniej niedostępnem, był broniony ze wszech stron wodą, stawami i moczarami”. Bagienne podłoże sprawiło, że w dno rzeki wbito tysiące dębowych pali (legenda powiada, że do tych prac zaangażowano jeńców tatarskich). Dopiero nad palami umieszczono piwnice o bardzo grubych murach, ze sklepieniami wspartymi na kamiennych filarach.

Na straży Rzeczypospolitej
Aby sprostać zagrożeniom ze strony wroga, należało ciągle modernizować i udoskonalać twierdzę. Tak za życia Mikołaja Hieronima Sieniawskiego (1645-1683), hetmana polnego koronnego i wojewody wołyńskiego, obwarowania zamku wzmocnione zostały za pomocą holenderskiego systemu fortyfikacyjnego. Systematycznie dbano o wyposażenie zbrojowni. Na przykład w 1672 r. na stanie znalazło się 48 armat, 117 hakownic, setki karabinów, muszkietów, pistoletów, kul żelaznych i bomb.

Te zabiegi okazały się skuteczne. Twierdza w Brzeżanach wytrzymała częste najazdy tatarskie, a także oblężenia kozackie w latach 1667, 1672 i 1675 (w ostatnim przypadku Sejm nawet wyraził uznanie dla Sieniawskich „za uratowanie kraju od zguby”). Nie zdobyli jej Turcy w latach 1655 i 1667. Dlatego stare kroniki odnotowały: „Doświadczyła tego Rplita, że pogranicznych fortec opatrzenie, tamuie impet sił nieprzyiacielskich [...]”.

W 1698 r. August II wyruszył w pochód w celu odzyskania Kamieńca Podolskiego okupowanego przez Turków. Jak pisze Kronika Bielska, „stanął pod miastem [Brzeżanami] 3 obozami,oddzielnie stały wojska saskie, osobno polskie i litewskie […] Lustrował król osobno polskie, a osobno lit. Woyska y wielce mu się podobały [...]”.

Życie rodzinne i polityczne
Zamek w Brzeżanach był także rodzinną rezydencją Sieniawskich. Oto jak - zgodnie z inwentarzem sporządzonym przez komendanta zamku Aleksandra Daszkiewicza - wyglądały pomieszczenia prywatne rodziny w 1672 roku: „Wszystkie pokoje pokrywały brokaty karmazynowe lub zielone, supraporty, obrazy rodzajowe, religijne etc. Mnogie portrety szpalery, sztukaterie, stoły marmurowe, meble wspaniałe, nie brakowało też bogatej biblioteki i archiwum familijnego, Na pierwszym piętrze były pokoje zwane wiedeńskiemi od obrazu bitwy wiedeńskiej na suficie […] Drugie piętro zajmowały pokoje złote,ozdobione głowami sławnych ludzi, snycerskiej roboty i malowidłami mitologicznej treści”. Sieniawscy nie szczędzili środków na urządzenie apartamentów, gdyż pod względem poziomu życia chcieli dorównać królom polskim. Ich ambicje nie dziwią, bo byli oni spowinowaceni z Władysławem Jagiełłą poprzez czwartą żonę monarchy.

Na dziedzińcu zamku znalazł się kościół. Wznoszono go etapami. Najpierw powstała część gotycka (obecnie prezbiterium), następnie kaplica zachodnia (prawa) ufundowana przez Katarzynę z Kostków Sieniawską. Zbudowaną w 1624 r. kaplicę lewą sfinansował jej syn Mikołaj, podczaszy koronny. W świątyni znalazł się „przecudowny ołtarz z białego marmuru z mozaiką z kolorowego marmuru i mozaikowym obrazem Matki Bożej”. W kościele znajdowały się też krypty ze szczątkami Sieniawskich.

Rodzina zbudowała imponującą fortunę. Posiadała sieć młynów, jatek, szynków i browarów. Eksportowała na zachód stada bydła liczące po 600-700 sztuk. Była właścicielem fabryk produkujących szkło kryształowe.

Na zamku bywali m.in. Piotr I i August II Sas oraz wielu innych możnych tego świata. Adam Mikołaj Sieniawski, bohater walk przeciwko Szwedom pod Kaliszem, zamierzał założyć polską koronę po śmierci Augusta II Sasa. Był zwolennikiem sojuszu z Rosją i popierał politykę Piotra I, za pomocą którego planował wstąpić na tron. Sprzeciwiła się temu … jego własna żona Elżbieta - kobieta przekonała rosyjskiego cara, że jej małżonek nie nadaje się do tej roli.

Po panowaniu Sieniawskich
Po śmierci w 1776 r. ostatniego z Sieniawskich - Adama Mikołaja - Brzeżany przeszły na własność Czartoryskich. Stało się to za sprawą małżeństwa jego córki Zofii z Augustem Czartoryskim. Ich córka Elżbieta poślubiła Stanisława Lubomirskiego, marszałka wielkiego koronnego, i wniosła w posagu Brzeżany. Aleksandra, córka Stanisława, wyszła za mąż za Stanisława Potockiego (1755-1821) prezesa Senatu Królestwa Polskiego. Dzięki temu małżeństwu Potoccy przez ponad 100 lat władali zamkiem i miastem. Ostatnim posiadaczem Brzeżan (a także Wysokiego Litewskiego, Helenowa pod Warszawą i kilku innych majątków ziemskich) był Jakub (1863-1934), syn Stanisława i Marii z Sapiehów. Nie ożenił się i nie miał dzieci. Założył fundację swojego imienia, której celem była walka z rakiem i gruźlicą. Przeznaczył na ten cel klucz brzeżański i pozostałe nieruchomości, a także gotówkę i dzieła sztuki. Fundacja działała do wybuchu II wojny światowej.

Po 1945 roku te obszary znalazły się na terenie Związku Radzieckiego. Nowe władze nie dbały o zamek i w pewnym momencie zawaliła się jedna z jego ścian. Doprowadzono do ruiny kościół, więc sklepienie podparto żelbetowym stropem i urządzono salę gimnastyczną (na szczęście sarkofagi ocalały, ponieważ poprzednio wywieziono je do Lwowa i Krakowa).

W okresie poradzieckim trwa mozolne - choć niestety powolne - odnawianie zamku i kościoła w Brzeżanach.