Cmentarz na Rossie i jego historia Cmentarz katolicki na Rossie ((lit. Rasų kapinės) założono w 1801 r. Nekropolia składa się z części zwanych Starą i Nową Rossą, o łącznej powierzchni 10,8 ha. Jest to największy i najcenniejszy ze starych cmentarzy wileńskich, malowniczo położony na wzgórzach porośniętych starodrzewem. Przedstawia ogromną wartość historyczną, jako miejsce pochówku wielu znanych osób, a także wartość artystyczną, ze względu na cenne obiekty sztuki i architektury sepulkralnej.

W pobliżu bramy głównej, prowadzącej na teren Starej Rossy, znajduje się cmentarz wojskowy z mauzoleum „Matki i Serca Syna” - pomnikiem kryjącym serce marszałka Józefa Piłsudskiego i szczątki jego matki, Marii z Billewiczów. W kwaterze wojskowej spoczywają żołnierze polscy polegli w latach 1919-1920, we wrześniu 1939 r. oraz żołnierze AK polegli w Akcji „Ostra Brama” w lipcu 1944 r. Na teren otoczonego murem cmentarzyka prowadzi furtka, przy której umieszczono kapliczkę z wizerunkiem Matki Boskiej Ostrobramskiej.

Na Nowej Rossie znajduje się, m.in. niewielki cmentarz wojskowy. Pochowano tu żołnierzy polskich i litewskich, którzy zginęli podczas walk o Wilno w październiku 1920 r. Oprócz nich spoczywa tam pięciu żołnierzy z Samoobrony Wileńskiej, którzy polegli w walkach ulicznych z Niemcami i bolszewikami w końcu grudnia 1918 r. i na początku stycznia 1919 r. Poświęconą w 1930 r., stojącą pośrodku kwatery kolumnę z napisem „Wilno swoim wybawcom”, pierwotnie wieńczyła rzeźba orła.

Na Starej Rossie, w centrum najstarszej części cmentarza, znajduje się neogotycka kaplica przedpogrzebowa, wzniesiona w latach 1841-1850. Budowę tej murowanej kaplicy rozpoczęto z inicjatywy ks. Józefa Bohdanowicza, ostatniego wizytatora księży misjonarzy, a ukończono staraniem Jana Waszkiewicza, profesora ekonomii politycznej na Uniwersytecie Wileńskim. Zaprojektował ją architekt Tomasz Tyszecki w stylu neogotyckim.

W 1888 r. znany lekarz wileński dr Hilary Raduszkiewicz wybudował na miejscu drewnianej dzwonnicy przy kaplicy nową, murowaną wieżę, według projektu architekta Juliana Januszewskiego. Pod wieżą znajduje się kaplica-oratorium, a w krypcie grobowiec rodzinny fundatora. Na ścianie kaplicy znajduje się epitafium dr Raduszkiewicza. Nie zachowały się natomiast do naszych czasów piętrowe kolumbaria wzniesione na Rossie w latach 1802-1807.

Pośród znanych osób pochowanych na Starej Rossie są profesorowie Uniwersytetu Stefana Batorego, historyk Joachim Lelewel, architekt Juliusz Kłos, ojciec Juliusza Słowackiego - Euzebiusz Słowacki oraz ojczym poety - August Bécu, przyjaciel Adama Mickiewicza - filomata Onufry Pietraszkiewicz, rzeźbiarze Antoni Wiwulski, Bolesław Bałzukiewicz, Józef Kozłowski, architekt Karol Podczaszyński, malarze Franciszek Smuglewicz, Józef Bałzukiewicz, brat Marszałka, senator Adam Piłsudski, pierwsza żona Marszałka, Maria Piłsudska, pisarz Władysław Syrokomla, archeolog i kolekcjoner Eustachy Tyszkiewicz, ziemianin, bankier i filantrop Józef Montwiłł, historyk Juliusz Kłos, wydawca i kolekcjoner Jan Kazimierz Wilczyński, ks. Bronisław Żongołłowicz, litewski malarz i kompozytor Mikalojus Čiurlionis, litewski polityk i działacz społeczny, jeden z sygnatariuszy aktu niepodległości Litwy 1918 r. Jonas Basanavičius.

Za najpiękniejszy pomnik nagrobny na Rossie uważana jest brązowa rzeźba anioła na mogile Izy Salmonowiczówny, wykonana w 1903 r. przez warszawskiego rzeźbiarza Leopolda Wasilkowskiego.

Ochrona i konserwacja cmentarza na Rossie
Obecnie zarząd cmentarza na Rossie znajduje się w gestii samorządu miasta Wilna, ale opiekę nad nekropolią sprawują również organizacje społeczne, harcerze, uczniowie polskich szkół oraz studenci wileńskiej filii Uniwersytetu w Białymstoku i mieszkańcy miasta.

W 1990 r., przy wsparciu Jerzego Waldorffa, powstał Społeczny Komitet Opieki nad Starą Rossą. To Jerzy Waldorff zaprosił wilnian na doroczną kwestę na warszawskich Powązkach i zaproponował, że podczas zbiórki zawsze będzie puszka, do której będą zbierane pieniądze na rzecz odnowy wileńskiej Rossy. Szlachetna inicjatywa wileńskich opiekunów dziedzictwa kulturowego, m.in. obecnej prezes Komitetu Alicji Klimaszewskiej oraz nieżyjących już redaktor Haliny Jotkiałło, dziennikarza Jerzego Surwiłły, lekarza Olgierda Korzenieckiego nadal wspomagana jest przez osoby prywatne, firmy, instytucje publiczne, szkoły, uczelnie, polskie placówki dyplomatyczne oraz stowarzyszenia.

Fundusze pozyskiwane są, m.in. podczas kwest prowadzonych 1 i 2 listopada np. na warszawskich Powązkach, zbierane przez poznański oddział Towarzystwa Miłośników Wilna i Ziemi Wileńskiej oraz Społeczny Komitet „Poznaniacy Rossie i …”, pochodzą także ze sprzedaży cegiełek, wydanych z inicjatywy Komitetu. Komitet współorganizuje akcje porządkowania cmentarza na Rossie oraz innych wileńskich nekropolii, prowadzi zbiórki zniczy „Podaruj Światełko Rossie”, organizuje akcje edukacyjne, a także monitoruje stan cmentarza reagując na wszelkie zagrożenia i akty wandalizmu. Staraniem Komitetu odnowiono już ponad 80 nagrobków, wzniesiono również nowe pomniki nagrobne tak zasłużonych postaci jak Bolesław Bałzukiewicz, Antoni Wiwulski, Juliusz Kłos i Karol Podczaszyński. W 2010 r. z inicjatywy Komitetu uruchomiona została strona internetowa http://www.rossa.lt.

Z okazji 25-lecia swojej działalności Społeczny Komitet Opieki nad Starą Rossą wydał książkę poświęconą wileńskiej nekropolii i jej opiekunom. Album „Społeczny Komitet Opieki nad Starą Rossą” ukazał się dzięki wsparciu finansowemu Ministerstwa Spraw Zagranicznych RP przyznanemu Fundacji „Pomoc Polakom na Wschodzie” w ramach konkursu „Współpraca z Polonią i Polakami za granicą”. Część kosztów Komitet pokrył ze środków własnych.

Te działania na rzecz ochrony polskiego dziedzictwa kulturowego nie pozostają niezauważone. Społeczny Komitet Opieki nad Starą Rossą uhonorowano Nagrodą im. prof. Aleksandra Gieysztora, przyznawaną przez Fundację Kronenberga przy Citi Handlowy (2014), a prezes Alicja Klimaszewska została w 2015 r. m.in. laureatką Nagrody Strażnika Dziedzictwa Rzeczypospolitej, ustanowionej przez Marszałka Senatu RP Bogdana Borusewicza, a także najwyższego odznaczenia przyznawanego przez litewski parlament za wkład w odrodzenie niepodległości Litwy, działalność społeczną i dbanie o ochronę dziedzictwa kulturowego, pielęgnowanie oraz promowanie tradycji (2016) oraz najbardziej prestiżowego wyróżnienia przyznawanego przez samorząd wileński - Nagrody św. Krzysztofa, patrona miasta (2016).

Od kilku lat prace konserwatorskie na cmentarzu na Rossie wspiera finansowo Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego RP. Polskie organizacje, które są beneficjentami funduszy z Programu „Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą” oraz pracujący na cmentarzu konserwatorzy, zarówno przy wyborze obiektów, jak i podczas realizacji projektów konserwatorskich współpracują ze Społecznym Komitetem Opieki nad Starą Rossą.

Pracom konserwatorskim poddano, m.in. nagrobki Euzebiusza Słowackiego i Augusta Bécu, Feliksa Tańskiego, Konstantego Jeleńskiego, zdewastowany żeliwny nagrobek Aurelii z Jakowiczów Radeckiej-Mikuliczowej oraz „Czarnego Anioła” - pomnik nagrobny Izy Salmonowiczówny.

Dzięki rozwijającej się współpracy Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego RP (Departament Dziedzictwa Kulturowego za Granicą i Strat Wojennych oraz Narodowy Instytut Dziedzictwa) z litewskim Ministerstwem Kultury (Departament Dziedzictwa Kulturowego) oraz Samorządem m. Wilna, rysuje się obecnie szansa na poszerzenie działań związanych z ratowaniem cmentarza na Rossie, których dodatkowym elementem stały się starania wileńskich władz samorządowych o pozyskanie funduszy europejskich. Fundusze te mają zostać wykorzystane przede wszystkim na ustabilizowanie terenu nekropolii, rozwiązanie problemu osuwających się skarp, systemu odprowadzania wód deszczowych oraz ciągów komunikacyjnych.

Ważnym elementem poznania zarówno historii, jak i obecnego stanu nekropolii, stał się prowadzony w latach 2013-2016 projekt „Cmentarz na Rossie. Badania inwentaryzacyjne”, sfinansowany przez polskie Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego Polski w ramach Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki.

Projekt był realizowany przez Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie we współpracy z Litewskim Uniwersytetem Pedagogicznym (lit. Lietuvos edukologijos universitetas). Projekt badawczy, koordynowany przez dr Annę Czyż i dr. Bartłomieja Gutowskiego, obejmował badanie źródeł historycznych, artystycznych, literackich oraz ikonograficznych, prace inwentaryzacyjne, dokumentację fotograficzną oraz publikację i upowszechnienie wyników badań. Jego efektem jest strona internetowa http://rossa.sztuka.edu.pl zawierająca m.in. bazę danych nagrobków znajdujących się na cmentarzu na Rossie http://cmentarznarossie.info.