Kiejdany i ich historia
Czesław Miłosz w „Rodzinnej Europie” pisze, że jego okolice nigdy nie wydały żadnej postaci, która by zaważyła na losach świata, i nie wsławiły się żadnym odkryciem, niemniej jednak jego dzieje są interesujące.

Kiejdany przeżywały okres świetności w XVII w. za sprawą Radziwiłłów, którzy wznieśli w mieście kościół luterański, wydawali protestanckie książki, ale historia miasta zaczęła się dużo wcześniej. W źródłach pisanych pojawiają się już w XIV w. w kronice krzyżackiej Hermanna von Wartberge. Dobra kiejdańskie Kazimierz Jagiellończyk przekazał Radziwiłłom w połowie XV w. Przez miasteczko przebiegał szlak handlowy z Wilna do Rosień oraz z Kowna i Rygi do Szawli. W 1590 r. nadano miastu prawo magdeburskie, a dziesięć lat wcześniej, uchwałą sejmu ustanowiono m.in. tak zwany port wodny na Niewiaży. Działo się to, gdy właścicielami miasta byli Kiszkowie. W 1614 r. Kiejdany ponownie przeszły w ręce Radziwiłłów (Krzysztof Radziwiłł pojął za żonę Annę Kiszczankę) i cieszyły się rozwoje gospodarczym i kulturalnym, czemu sprzyjał klimat tolerancji religijnej. Wzniesiono wówczas kościół ewangelicko-reformowany, brukowano ulice, za Bogusława Radziwiłła przerzucono most przez Niewiażę, wzniesiono cerkiew. Radziwiłłowie sprowadzili różnowierców - rzemieślników z Niemiec, Danii i Szkocji. XVIII stulecie przyniosło pożary, wojny i choroby, a w kolejnym miasto dostało się w ręce rodziny Czapskich, które stracili w ramach represji po powstaniu styczniowym. Kolejny rozwój miasta przyniósł początek lat 70. XIX w. kiedy poprowadzono tu kolej. Wówczas już połowę mieszkańców stanowili Żydzi.

Miasto nie wiąże się bezpośrednio z życiem młodego Miłosza, niemniej jednak urodził się w tamtejszym powiecie i bywał w mieście nad Niewiażą. Kiedy mały Czesław w dzieciństwie przyglądał się tamtejszym jarmarkom czy odpustom, nie mógł przypuszczać, że kilkadziesiąt lat później otrzyma honorowe obywatelstwo Kiejdańszczyzny.

Gotycki kościół pw. św. Jerzego
Świątynia pw. św. Jerzego jest pierwszą zbudowaną w Kiejdaniach. Uważa się, że powstała z inicjatywy Krzyżaków około 1460 r. Na początku XVII w. kościół odebrano katolikom, a właścicielka Kiejdan Anna Radziwiłłówna sprowadziła pastora ewangelickiego i do 1627 r. w odbywały się tu nabożeństwa ewangelicko-reformowane. Ze świątyni usunięto obrazy i ołtarze, dodatkowo została dobudowana dzwonnica. Kościół konsekrowano w 1662 r. Gmach w 1758 r. przebudowano: obniżono budynek, nawy boczne przykryto sklepieniami. Kościół, w nieznanych okolicznościach, został spalony w 1782 r. Tamtejsza plebania powstała w 1832 r. Świątynię remontowano dwukrotnie w 1839 i 1928 r.

W kościele pw. św. Jerzego 30 lipca 1862 r. brał ślub przyszły przywódca powstania styczniowego na Żmudzi generał Zygmunt Józef Sierakowski. Jakub Gieysztor w swoich „Pamiętnikach” pisał, że sługa Syruciów imieniem Leopold namawiał Sierakowskiego, aby ten uciekał. Powstaniec został schwytany przez Rosjan i stracony na wileńskich Łukiszkach 15 czerwca 1863 r.

Wewnątrz znajduje się wiele cennych dzieł sztuki, jego wnętrze zdobią ołtarze z okresu późnego baroku. W ołtarzu głównym znajduje się obraz Trójcy Świętej namalowany przez nieznanego autora (1893), w niszach rzeźby: św. Piotra i Pawła (XVII w.). W bocznym umieszczono obraz Matki Boskiej Różańcowej. Dwie barokowe rzeźby św. Kazimierza i św. Stanisława Kostki przeniesiono do tej świątyni z Opitołoków. Organy zbudował nieznany autor po 1782 r., a odnowiono je w 1882 r. W 1978 r. po raz kolejny zostały odrestaurowane w wileńskiej pracowni organowej. 29 września 2019 r. biskup Jonas Ivanauskas przekazał kościołowi relikwie błogosławionego Teofiliusa Matulionisa, które umieszczono w ołtarzu Jezusa Ukrzyżowanego.

W 2015 r. poświęcono nowy dzwon, o wadze około 500 kg, który odlano w Polsce, w warsztacie braci Kruszewskich, ozdobiony wizerunkiem św. Jerzego i z wyrytymi słowami: „Gyvuosius šaukiu, mirusius apverkiu, žaibus tramdau” („Żywych wzywam, umarłych opłakuję, błyskawice poskramiam”). Według starej tradycji poruszano sercem dzwonu, aby odegnać wszelkie zło, w tym burze z piorunami i błyskawicami.

Jest to gotycka bazylika na planie prostokąta z wysokim dachem i wieloboczną apsydą. Niższą od nawy dzwonnicę umieszczono od frontu.

Podczas badań dendrochronologicznych w 2018 r. zbadano usunięte podczas poprzednich napraw i pozostawione w dzwonnicy stare dębowe belki. Datowano je na 1526 r., a drzewo ścięto w latach 1526-1527, więc do budowy kościoła wykorzystano drewno, jeszcze gdy był własnością katolików. Dębowe konstrukcje do mocowania dzwonów są datowane na 1792 r., prawdopodobnie zainstalowano je w 1793 r., a więc już po przebudowie kościoła w 1758 r. W 2024 r. we wnętrzach zainstalowano grzejniki, co sfinansował powiat kiejdański.

Czesław Miłosz wspominał, że jako dziecko lubił patrzeć z górnych okien świronu w nieodległych Szetejniach na dalekie wieże kiejdańskiej fary.

Tablice
Na uwagę zasługują tablice nagrobne, które wmurowano w zewnętrzne ściany świątyni w Kiejdanach oraz grób jednego z miejscowych duchownych ustawiony pod murem świątyni:

D. O. M.
JM JÓZEFA GINTOWTA
SĘDZIEGO GRANIC GUBER- ZESZŁEGO W R. 1847 R.
WRZEŚNIA 21 D. PROSI PRZECHODNICH
O TRZY ZDROWAŚ MARIA STRAPIONA
W ŻALU ŻONA Z SYNEM TADEUSZEM
I CÓRKĄ JÓZEFĄ TEN TO URZĘDOWY
KAMIEŃ POŁOŻYLI

D. O. M.
Tu spoczywają zwłoki
ś.p.
Wilgiejer z Kopłańskich Chruszewskiej
Sekretarzowej Sądu Granicznego Guberni Kowieńskiej
zgasłej 1846 r.
27 lat wieku

KS. JAN BUTERLEWICZ
Z POWOŁANIA KAPŁAN,
ZA OBRONE RELIGII
BYŁY WYGNANIEC
PO 70 L. ZYCIA
ZMARŁ 22 KWIETNIA 1906 R.
CZEŚĆ JEGO PAMIĘCI

Ś.P.
KRYSTYNA
Z NARAMOWSKICH
SREBEJKO
ZM. 13 MARCA1856 R.
POKÓJ JEGO DUSZY

KUNIGAS
KAZIMIERAS PRONCKIETIS
1867-1955

Tu spoczywa
X. Jerzy
Olszewski
Olszewski Jerzy
Pleban
Kiejdański

D. O. M.
†
TU SPOCZYWAJĄ ZWŁOKI
S. P.
KSIĘDZA ADAMA
BRAŻEWICZA
ZM. W 1881 R.

Inskrypcja umieszczona na nagrobku:

TU
SPOCZYWAJĄ ZWŁOKI
KSIĘDZA MICHALA
POCZOBOUTA
zm. 14. marca 1920 r.
w wieku l. 41

W świątyni znajdowało się także epitafium z 1667 r. sędziego okręgu kowieńskiego Stefana Medekszy i członków jego rodziny:

AD MAIOREM DEI GLORIAM
WIELM. IMP STEPHAN FR. ZPRO:CZA MEDEKSZA
SĘDZIAZIEMSKI KOWIEŃSKI ODDAWSZY
KOSCIOŁOWI TEMU WŁOK. 7. TAKA WNOSI
OBLIGE. ABY NA KAŻDY ROK ZYWOTA MSZY
SS. 15 A PO ZYWOCIE ZA DUSZE SAMEGO
RODZICIELKI SZCZESNY SZEDZIEWICZOWNY
MAŁZONKI PIERWSZEY HELZBIETY GLINCZYNEY
DRUGIEY KATARZYNY ANY WORLOWSKIEY
TRZECIEY ZOPHY CESAROWNY PODLODOWSKIEY
RODZONEGO IMP ANDRZEJA PODCZASZEGO
ZMUDZKIEGO Y KREWNYCH BLISKICH CO MIESIACA
W SOBOTY PO MSZY STEY A I MSZY OSOBLIWIE MIEDZY
OKTAWAMI NIEPOKALANEGO POCZ NAS. PANY
S. SZCZEPANA Y S. FRANCISZKA IN PERPETUUM
ODPRAWOWALY PODLUG FUNDUSZY ANNO 1667

Jurginės
Święty Jerzy jest uznawany na Litwie za patrona rolników i zwierząt gospodarskich. Każdego roku w Kiejdanach w okolicach 23 kwietnia (imieniny Jerzego) mieszkańcy obchodzą święto Jurginės, które jest niejako początkiem roku dla rolników - zaczyna się praca w polu. To wielkie święto w parafii, w którym biorą udział nie tylko mieszkańcy miasta, ale także ci z okolicznych wsi i sympatycy parafii. Podczas mszy odmawia się modlitwy o dobry i owocny rok, ofiarowuje się chleb, zboża, a nawet stokrotki. Tradycyjnie wokół kościoła odbywa się także procesja, a po uroczystościach na tamtejszym cmentarzu gromadzą się wierni. Obok kościoła organizowany jest ludowy festyn, podczas którego można kupić rękodzieło czy domowe produkty spożywcze.