Lokalizacja: Ukraina, obwód: lwowski, miejscowość: Żółkiew, ulica: Wiczewa 18 

Dane techniczne:  budynek murowany z cegły, otynkowany na zewnątrz 

Zarys historyczny 

W początkach XVII stulecia Hetman Stanisław Żółkiewski, założyciel i ówczesny właściciel Żółkwi, marzył o tym, by jego miasto prywatne było prawdziwą perłą wschodniego renesansu. Do projektu zaprosił naprawdę wybitnych artystów. Wszystko miało w nim być spójne i poukładane. Wśród różnych pomysłów znalazł się również obiekt, który miałby wartość nie tylko sakralną, ale również symboliczną. Zamysł oscylował głównie wokół rodzinnego mauzoleum oraz dziękczynnego wotum za wygrane bitwy, połączonego z panteonem rycerstwa polskiego tamtych lat. Budynek wznoszono w latach 1606 – 1618. Konsekracja miała miejsce 28 maja 1623 roku. Żółkiewski, jako fundator, marzył o dziele oryginalnym i niespotykanym w skali całego królestwa. W pełni zdawał sobie sprawę z zawiłości i meandryczności materii. Zatrudnił więc do projektowania najlepszych specjalistów, jacy byli w jego zasięgu. Najważniejszym z nich był Paweł zwany „Szczęśliwym” jeden z najbardziej wziętych i zajętych lwowskich architektów tamtych lat. Niestety zmarł on w roku 1610, więc nie udało mu się w pełni dokończyć prac. Dlatego też w przedsięwzięciu udział wzięli Ambroży zwany Przychylnym i Paweł Rzymianin. Mądrością wielu umysłów i pracą wielu rąk udało się wznieść obiekt unikalny i niepowtarzalny pod względem ówczesnej architektury na polskich ziemiach. 

Żółkiewski doczekał końca budowy, ale nie doczekał konsekracji. Zginął na polu chwały w roku 1620, a mowę pożegnalną na jego pogrzebie wygłaszał kasztelan Jakub Sobieski, ojciec przyszłego króla Polski Jana III Sobieskiego. W tym samym roku wdowa po hetmanie Regina Zółkiewska założyła w kościele kolegiatę (zgromadzenie równorzędnych kanoników), której status świątynia straciła w roku 1800 w wyniku kasaty józefińskiej. Później obiekt stał się kościołem parafialnym i w tej postaci istniał aż do końca II wojny światowej. Warto zaznaczyć, że przez te wszystkie stulecia funkcjonował w ogólnie poprawnym stanie, unikając pożarów, grabieży i innych czynników będących skutkami ubocznymi zawirowań historycznych. Nie oznacza to jednak, iż obiekt ciągle przeżywał przeciągające się lata świetności. Po śmierci króla Jana III Sobieskiego zaczęto o nim zapominać. Dopiero w drugiej połowie XIX wieku „odkryto” go na nowo, przeprowadzono gruntowne remonty i doprowadzono do lepszej kondycji.  

Dwudziestolecie międzywojenne to renesans świetności tego miejsca. W obiekcie zgromadzono wiele rycerskich pamiątek z dawnych lat i nazywano go „Panteonem Oręża Polskiego”. W tamtym czasie kościół uznawany był za jedną z trzech najważniejszych świątyń w kraju. Do dziś w kościele znaleźć możemy wzruszającą tablicę pamiątkową z roku 1937 o treści „SWOJEMU SZEFOWI/HETM. WL.K. STANISŁAWOWI/ŻÓŁKIEWSKIEMU/6.PUŁK STRZELCÓW KONNYCH”. 

Najgorszy okres dla obiektu to lata 1946 – 1989. Sowieci zamknęli go dla wiernych i przeznaczyli na magazyn. Nastąpiła dewastacja kościoła. Spalono ławki i konfesjonały. Sprofanowano krypty z grobowcami Żółkiewskich, Sobieskich i Daniłowiczów. Część wyposażenia rozkradziono lub zniszczono. Na szczęście niektóre cenne artefakty zostały uratowane i przeniesione m.in. do magazynu galerii w dawnym klasztorze kapucynów w Olesku.  

Rozprężenie polityczne jakie miało miejsce przy okazji pierestrojki, przyniosło wiele zmian. W roku 1989 miejscowa katolicka wspólnota parafialna wywalczyła dla siebie zniszczony obiekt. Władze wolnej Ukrainy, która odzyskała niepodległość w roku 1991 ogólnie sprzyjały odbudowie zdewastowanej świątyni. Nie udałaby się jednak ona, gdyby nie determinacja polskiej strony. Przez 20 lat odbywała się głęboka i staranna restauracja obiektu, w której wzięło udział ponad stu konserwatorów i studentów z warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych. W pracach udział brali także specjaliści z Krakowa i Torunia. Wsparcia finansowego udzieliło Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Stowarzyszenie „Wspólnota Polska”, Wojsko Polskie, Gmina Stołecznego i Królewskiego Miasta Krakowa, Fundacja Ochrony Zabytków w Warszawie. Przedsięwzięcie udało się również dzięki przychylności ukraińskich władz oraz Towarzystwa Ochrony Zabytków we Lwowie. Niestety, nie wszystkie ukraińskie instytucje współpracowały w płynny i bezproblemowy sposób. Mimo to w latach 1989-2009 naprawiono groby, ołtarze, ambonę. Zrekonstruowano rzeźby, inskrypcje i tablice pamiątkowe, a także przeprowadzono restaurację niektórych obrazów.   

zzzz

Kościół położony jest przy jednym z rynków miasta. Usytuowano go na bardzo delikatnym podwyższeniu i otoczono niezbyt wysokim murem. Ze wszystkich stron oddycha określoną przestrzenią. Najbardziej od strony Placu Wiczewa. Pozornie budynek przyćmiony jest nieco przez znajdujący się całkiem niedaleko Zespół Bazyliański (wraz z malowniczymi cerkwiami), który w części również został ufundowany przez hetmana Żółkiewskiego. Gdy jednak przyjrzymy mu się z bliska, dotrzemy do przebogatego zbioru bardzo istotnych i cennych historycznie szczegółów.  

Z tych najważniejszych, które zwracają uwagę jako pierwsze, należy wyróżnić choćby rzeźbiony fryz przedstawiający motywy rycerskie, popiersia rycerzy i inne odniesienia do misji Rzeczpospolitej na kresach świata łacińskiego. Oplata on kościół od zewnętrznej strony i przypomina o podstawowym zamyśle Żółkiewskiego pod względem symboliki obiektu. Ponad to elewację opinają pilastry w porządku doryckim. Patrząc z perspektywy ogólnej widzimy budowę z prostokątną nawą, kwadratowymi ramionami transeptu i trójbocznym, zamkniętym prezbiterium. Od strony południowej, między ramionami transeptu i prezbiterium znajduje się zakrystia. Od północy ulokowano skarbiec. Budynek wzniesiono na planie krzyża łacińskiego.  

W środku zwraca uwagę przede wszystkim późnobarokowy ołtarz główny. W części dolnej  zawiera figurę przedstawiającą Jezusa na krzyżu. Na górze znajduje się obraz przedstawiający św. Wawrzyńca. W bocznych częściach znajdują się nagrobki rodziny Żółkiewskich zbudowane w renesansowym stylu. Do zakrystii i skarbca, znajdującego się po drugiej stronie, prowadzą dwa identyczne późnorenesansowe portale.  

Do najważniejszych elementów powiązanych z wystrojem, wyposażeniem i otoczeniem kościoła należą także:  

Dzwonnica, będąca odrębnym budynkiem, stojącym w pobliżu. Początkowo została wzniesiona jako baszta obronna, co widać po niektórych jej cechach,  

Nagrobek kasztelana Jakuba Sobieskiego znajdujący się przy wejściu do prezbiterium na północnej ścianie, 

Nagrobek starosty Stanisława Daniłowicza znajdujący się przy wejściu do prezbiterium na ścianie południowej, 

Marmurowe sarkofagi Żółkiewskich, Sobieskiego i Daniłowicza (w krypcie), 

Rzeźby czterech Ewangelistów znajdujące się na pendetywie kopuły, 

Ołtarz św. Trójcy, 

Ołtarz Matki Boskiej, 

Kropielnica, 

Chrzcielnica.