Nekropolia położona we francuskim miasteczku Montrésor przypomina o burzliwych dziejach Polski. Pochowani w cmentarnej kaplicy przedstawiciele rodów Branickich, Reyów i Potockich tworzyli emigracyjną „małą ojczyznę”, która funkcjonuje do dziś.

Polska historia Montrésor

Polska karta w historii Montrésor datuje się od 1849 r., kiedy to podupadły średniowieczny zamek wraz z okolicznymi dobrami kupiła Róża z Potockich Władysławowa Branicka. Nieruchomość nabyła nie dla siebie, lecz z myślą o synu – Ksawerym. To on, jako pierwszy polski właściciel, przywrócił zamkowi blask i stworzył unikalną polską enklawę we Francji.

Ksawery hrabia Branicki (1816–1879) przekazał miasteczku 45 arów ziemi z myślą o przyszłej polskiej nekropolii. Cmentarz w Montrésor znajduje się zaledwie 750 metrów od słynnego zamku (opisywanego jako polonik tygodnia), który góruje nad miasteczkiem. Do nekropolii wiedzie główna ulica o wymownej nazwie Rue Xavier Branicki, czyli ulica Ksawerego Branickiego (1816‒1879). Spoczywa on wraz z potomkami i krewnymi w kaplicy grobowej na lokalnym cmentarzu.

Kaplica rodu Branickich

Ksawery Branicki w 1863 r. ufundował na cmentarnym wzgórzu kaplicę projektu francuskich architektów: Vion, Oudet i Moreau. Była to zwieńczona kopułą, okazała budowla w stylu neogotyckim, pod którą umieszczono podziemne katakumby. Kaplica została wykonana w całości z lokalnego białokremowego kamienia wapiennego z domieszką minerałów ilastych, który wydobywano w kamieniołomach podziemnych w miejscowości Mauvières. Kamień ten należy do miękkich i jest mało odporny na warunki atmosferyczne.

Jako pierwsza spoczęła w grobowcu fundatorka majątku, matka Ksawerego, Róża. Po niej pochowani zostali Ksawery i kolejne osoby związane ze skoligaconymi rodzinami Branickich, Reyów i Potockich.

Po 1831 r. Montrésor stał się schronieniem dla powstańców listopadowych. Spoczęli oni na lokalnym cmentarzu, w sąsiedztwie kaplicy. Groby kilku z nich, w tym Rudolfa Domaradzkiego i Witolda Okryńskiego, zachowały się po dziś dzień. Także współcześnie odbywają się tu polskie pochówki. Przykładowo, w 2019 r. w obrębie nekropolii pochowana została spokrewniona z montrésorskimi rodami Jadwiga Prewysz-Kwinto (ur. 1935) z domu Kwilecka, która większość życia spędziła we Francji i związana była z Montrésorem. Obecnie na nekropolii montrésorskiej spoczywa ok. 60 osób narodowości polskiej, z czego 30 w kaplicy.

Niemal wszystkie pochowane tutaj osoby związane były z rodzinami Branickich i Reyów. Są to potomkowie Piotra Branickiego herbu Korczak, zmarłego we Lwowie (1762 rok).

Prace konserwatorskie w kaplicy

Zachowała się dokumentacja świadcząca o dbałości, jaką otaczano kaplicę. Pierwsza renowacja miała miejsce w 1898 r. pod nadzorem architekta Busaur, który sporządził m.in. rysunki kopuły kaplicy. Kolejny etap prac remontowych nastąpił w roku 1909, opłacony w połowie przez rodzinę Branickich, a w połowie przez Mikołaja Potockiego. Obie rodziny zawarły umowę o wspólnym użytkowaniu kaplicy. Kolejny znaczący remont przeprowadzono w 1928 r.

Kaplica pozostaje przedmiotem troski polskich instytucji kulturalnych, między innymi Instytutu Polonika. W 2016 r. w kaplicy i na cmentarzu rozpoczęto prace konserwatorskie. W pierwszej kolejności objęto nimi południowo-zachodni szczyt kaplicy Branickich, Potockich i Reyów. Odnowiono m.in. płaskorzeźbiony kartusz okalający w trójlistnej płycinie herb Pilawa rodziny Potockich. W 2017 r. dokonano rekonstrukcji płaskorzeźbionego herbu rodowego Pilawa, znajdującego się na trójkątnym zwieńczeniu południowo-zachodniej ściany kaplicy. Odrestaurowano również gzyms szczytu świątyni, z uwzględnieniem wieńczącego go kwiatonu.

Prace wykonał mieszkający w Montrésor polski konserwator dzieł sztuki, absolwent warszawskiej ASP Jakub Kurkiewicz pod nadzorem prof. Janusza Smazy. Zadanie zrealizowane zostało dzięki środkom Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego przyznanym Towarzystwu Tradycji Akademickiej w ramach Programu „Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą”.

Wybrane osoby spoczywające w kaplicy:

Ksawery Branicki (1816–1879) pierwszy właściciel dóbr montrésorskich, fundator cmentarza i kaplicy. Naznaczony pochodzeniem od niesławnych dziadków-targowiczan hetmana Branickiego po mieczu i Stanisława Szczęsnego Potockiego po kądzieli, całym swym życiem dawał świadectwo patriotyzmu i oddania sprawie polskiej. Doszło nawet do tego, że car Mikołaj I nakazał mu przyjazd z Warszawy do Petersburga, by mieć go na oku. Stwierdził przy tym: „Jest on zarażony duchem najgorszym; to Francja rewolucyjna, zaszczepiona na starej polskości”. W połowie XIX w. osiadł w Montrésor, gdzie pomyślnie gospodarował podarowanym przez matkę majątkiem, nie skąpiąc środków zarówno na mecenat artystyczny, jak i działalność polityczną. Wspierał konserwatystów Andrzeja Zamoyskiego i socjalistów Adama Mickiewicza. Finansował Trybunę Ludu oraz polskie oddziały podczas Wiosny Ludów w 1848 r. Wydawał instrukcje wojskowe dla powstańców 1863 r. Po upadku insurekcji objął opieką ubogich weteranów, w czasie zaś francusko-pruskiej wojny 1870 r. planował wystawić batalion polski.

Działał także jako finansista: w 1851 r., wespół z Ludwikiem Wołowskim i dwoma ekonomistami francuskimi, założył instytucję bankową „Crédit Foncier de France” ustanowioną na kształt Warszawskiego Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego.

Henryk Potocki (1868-1958) przez wiele lat był członkiem ugrupowań konserwatywnych: Stronnictwa Polityki Realnej (prezes od 1917 r.), Stronnictwa Pracy Konstytucyjnej, Stronnictwa Prawicy Narodowej, Stronnictwa Realnej Pracy Narodowej, Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem.

W 1907 r. członek Koła Polskiego w Dumie Państwowej (parlamencie cesarstwa rosyjskiego), w 1917 r. kandydat Rady Regencyjnej na premiera Królestwa Polskiego, nie został jednak zatwierdzony przez okupacyjne władze niemieckie, następnie członek Tymczasowej Rady Stanu. W okresie międzywojennym działał we władzach PCK. W 1927 r. wyjechał z żoną na safari do Afryki, wyprawę opisał w książce W krainie Masajów. Podczas drugiej wojny światowej przebywał w rodzinnym majątku Chrząstowie, po jego utracie w wyniku komunistycznych wywłaszczeń wyjechał do Francji, zmarł w Montrésor.

Stanisław Rey (1923–1999) pochowany w grobie bez inskrypcji, na którym ustawiono popiersie z terakoty. Właściciel Montrésoru, żonaty z Marią z Potockich (1929‒2020). W Montrésor gospodaruje obecnie jego syn, Konstanty Rey (ur. 1953).

Seweryn Morawski (1923–1968) mąż Jadwigi hr. Rey, córki Stanisława i Jadwigi z Branickich, był dyrektorem kopalń manganu w Imini w górach Atlasu w Maroku. Pochowany został w Rabacie, gdzie znajduje się jego nagrobek. Dlatego też osobliwością w kaplicy jest tablica kommemoratywna osoby pochowanej w innym miejscu. Na tablicy w grobowcu w Montrésor widnieją napisy: „W RABAT W DZIEŃ OTWARCIA PRACY NA KOPALNI W TIQUINE / ALBOWIEM NIE MA MIŁOŚCI WIĘKSZEJ NAD TĘ, ABY ŻYCIE ZA BLIŹNIEGO SWEGO POŁOŻYĆ. / MANETE IN ME ET EGO IN VOBIS SEWERYN MORAWSKI”.