Grodno – pomimo nieodwracalnych strat – nadal stanowi największy na Białorusi zabytkowy zespół urbanistyczny. We współczesnej panoramie miasta wciąż dominują sylwetki historycznych świątyń i rezydencji. 
 
Historyczne obiekty w Grodnie 
Po spustoszeniach drugiej wojny światowej, zniszczeniach przeszło półwiecza władzy sowieckiej i ostatnim trzydziestoleciu rządów umiarkowanie zatroskanych o dziedzictwo kulturowe Grodno nadal stanowi największy na Białorusi zabytkowy zespół urbanistyczny. Pomimo nieodwracalnych strat (wysadzona w powietrze Fara Witoldowa, rozebrany kościół bernardynek, drastycznie przebudowany Nowy Zamek), we współczesnej panoramie miasta zza Niemna wciąż dominują sylwetki historycznych świątyń i rezydencji znanych z nowożytnych wedut. Staroruska cerkiew Borysoglebska na Kołoży, Stary i Nowy Zamek (siedziby władców, a w XVII–XVIII w. miejsca obrad każdego trzeciego sejmu Rzeczypospolitej Obojga Narodów), dawnej unickiej (dziś prawosławnej) cerkwi bazylianek, kościoła pojezuickiego (Nowej Fary) i kościoła pobernardyńskiego. 

Kościół pw. św. Franciszka Ksawerego 
Spośród wymienionych obiektów jedną z najbardziej charakterystycznych dominant stanowią dwie wieże i kopuła kościoła pojezuickiego (farnego) pw. św. Franciszka Ksawerego. Współcześnie istniejąca świątynia to trzecia, udana, próba zainstalowania się zakonników Towarzystwa Jezusowego w Grodnie. Pierwsze pertraktacje o ich sprowadzenie do Grodna podjął w latach 1584–1586 król Stefan Batory. Wzniesiona wówczas, ze środków królewskich, okazała murowana świątynia po śmierci monarchy i odstąpieniu jezuitów od fundacji pełniła funkcję kościoła parafialnego. Była potocznie, acz błędnie, zwana Farą Witoldową (w odwołaniu do pierwotnego kościoła ufundowanego przed 1392 r., wedle tradycji, przez wielkiego księcia Witolda). Jezuici osiedli w Grodnie w 1622 r., a wznoszenie kolejnej murowanej świątyni przerwał najazd moskiewski 1656 r. 

Kamień węgielny pod budowę obecnego kościoła został poświęcony w 1675 r. Świątynia została konsekrowana w 1705 r., trwały jednak prace wykończeniowe, zwłaszcza przy wystroju wnętrza (m.in. w 1736 r. został zawarty kontrakt na wykonanie ołtarza głównego, w roku 1773 sprawiono organy). W 1725 r. na północnej wieży kościoła umieszczony został zegar wahadłowy; same wieże zostały w latach 1750–1752 podwyższone i nakryte hełmami. 

Po kasacie zakonu (1773), która zbiegła się w Grodnie z pożarem Fary Witoldowej (1782), parafia została przeniesiona do kościoła pojezuickiego, zwanego odtąd nową farą. Po usunięciu przez władze komunistyczne ostatniego proboszcza (1960) wierni ofiarnie dbali o kościół farny, gromadząc się w świątyni na nabożeństwa i nie dopuszczając do jej desakralizacji i zamknięcia. Przywrócenie liturgii nastąpiło dopiero w 1988 r. Od roku 1991 kościół jest katedrą erygowanej wówczas diecezji grodzieńskiej. Do świątyni przylega cały zespół budynków historycznego założenia, którego znaczna część (kolegium i szkoła) od początku XIX w. wykorzystywana jest jako więzienie. 

Architektura i wystrój kościoła pojezuickiego 
Grodzieński kościół pojezuicki wyróżnia się skalą i jakością architektury. Należy do najokazalszych (długość 60 m, szerokość 30 m) XVII-wiecznych budowli sakralnych na terenach historycznej Rzeczypospolitej. Zasadnie porównywany jest do budowli rzymskich. Świątynia została wybudowana jako trójnawowa, pięcioprzęsłowa bazylika z kopułą na tamburze na przecięciu nawy głównej i transeptu. Jej fasadę flankują dwie, wysmukłe wieże.  

Za wystrój rzeźbiarski kościoła w dużej mierze odpowiedzialni są snycerze warmińscy i królewieccy. W prezbiterium przyciąga uwagę okazały ołtarz główny (1737–1760), dzieło warsztatu Johanna Christiana Schmidta z Reszla. Posadowiony na wysokim cokole dwukondygnacyjny ołtarz zwieńczony jest promienistą glorią umieszczoną centralnie na tle okna. Środkową oś kompozycji tworzą figury św. Franciszka Ksawerego (kondygnacja dolna) i Chrystusa, w typie Salvator Mundi (kondygnacja środkowa). Pozostałe rzeźby zostały rozmieszczone pomiędzy poszczególnymi kolumnami. W kondygnacji dolnej – Apostołowie, w górnej – Ewangeliści, a w skrzydłach bocznych – Doktorowie Kościoła. Większość niefiguralnych elementów ołtarza pokryta jest bogatą ornamentyką snycerską.  

Prace konserwatorskie w kościele pojezuickim 
W 2006 r. wybuchł pożar ołtarza głównego, który doprowadził do poważnego uszkodzenia dwóch skrajnych przęseł prawego skrzydła zabytku. Konieczna okazała się natychmiastowa interwencja konserwatorska. W latach 2007–2011 wspólny zespół polskich i białoruskich konserwatorów zabytków przeprowadził kompleksowe prace konserwatorskie ołtarza. Wieloletni projekt Fundacji Zbiorów im. Ciechanowieckich został sfinansowany z Programu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego „Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą”. 

Południową (lewą) nawę boczną kościoła zamyka kaplica boczna Matki Bożej Kongregackiej (Studenckiej). Znajduje się w niej, umieszczony we wtórnym, klasycystycznym ołtarzu cudami słynący wizerunek ofiarowany w 1664 r. do poprzedniego kościoła jezuickiego. Jego nazwa pochodzi od Kongregacji pw. Zwiastowania NMP, w której zrzeszeni byli uczniowie (studenci) jezuickiego kolegium. Wybrane cuda, dokonane za sprawą wizerunku, zostały przedstawione i opisane na zapleckach XVIII-wiecznych stall w kaplicy. Ten cenny zabytek i niezwykły wytwór sarmackiej pobożności także został poddany pieczołowitej konserwacji po uszkodzeniach spowodowanych przez pożar. 

Na uwagę zasługują również inne elementy cennego wyposażenia grodzieńskiej katedry. Choćby ołtarze boczne w transepcie i na pierwszych filarach nawy powstałe w 1709 r. w warsztacie snycerskim Christopha Peuckera z Królewca, czy pochodząca z połowy XVIII stulecia dekoracja malarska (w technice suchego fresku) prezentująca życie i cuda św. Franciszka Ksawerego.