Krzysztof Pęciński urodził się 20 listopada 1940 w Warszawie. Jego ojcem był Marian Pęciński – tenor, który przed wojną związany był z Teatrem Miejskim Kameralnym w Częstochowie, po wojnie pracował w Teatrze Wielkim w Warszawie. Jego matka pochodziła z rodziny robotniczej, pracowała jako pielęgniarka w wojskowym szpitalu w Warszawie. Po wojnie rodzina otrzymała małe mieszkanie przy ulicy Nowotki. W 1956 roku na świat przyszła jego młodsza siostra – Sylwia.

„Mama chciała, aby został lekarzem albo prawnikiem, ewentualnie muzykiem. Jakiś czas uczył się grać na skrzypcach, ale nie bardzo mu szło, bo nie był specjalnie zainteresowany. Jego prawdziwą pasją było malarstwo. Według relacji jego siostry, swój pierwszy obraz namalował mając 16 lat”. (S. Pęcińska, korespondencja z dnia 02.09.2023)

Krzysztof Pęciński ukończył liceum ogólnokształcące im. Poniatowskiego w Warszawie. Następnie, w latach 1960-1966, studiował na Akademii Sztuk Pięknych w Toruniu, gdzie uzyskał dyplom w dziedzinie malarstwa i pedagogiki.

Po studiach dzięki wstawiennictwu taty, Pęciński na krótko rozpoczął pracę jako scenarzysta w Teatrze Wielkim, jednak ważniejsza była dla niego własna działalność artystyczna. Miał również swoją pracownię na Tamce w Warszawie. Często wyjeżdżał do Danii, Holandii. Jego siostra wspomina te czasy następująco: „Kiedy wracał do Polski i był w domu bardzo się cieszyłam, bo wreszcie miałam mojego brata blisko. Opowiadał o zagranicy, przyprowadzał do domu ciekawych kolegów i koleżanki i tym samym wnosił powiew świeżego powietrza”. (S. Pęcińska, korespondencja z dnia 02.09.2023) Tymi kolegami byli m.in. Andrzej Różycki, z którym wspólnie studiował na toruńskim ASP oraz Paweł Freisler. Z drugim prowadził „godzinne rozmowy na różne tematy, gorące dyskusje o życiu” (S. Pęcińska, korespondencja mailowa z dnia 02.09.2023), a jedna z tych konwersacji stała się sednem akcji Spotkanie i rozmowy zrealizowanej przez Freislera w 1972 roku (Ł. Ronduda, Polish Art Of the 70s, Warszawa 2009, s. 50).

Pęciński był w centrum artystycznego fermentu polskiej sztuki lat 70tych. Należał do tzw. Polish-American Audio-Visual Performance Group, zrzeszającej muzyków, artystów, pisarzy i aktorów, z którą w latach 1973-1974 miał wspólną wystawę „The Experiment”. Artysta eksperymentował wówczas z różnymi wyrazami artystycznego wyrazu: malarstwo nieformalne, land art, sztuka konceptualna. [il. 1-4]

Wykonywał także projekty okładek, m.in.: 1972 roku zaprojektował okładkę do publikacji Z teorii teatru. Materiały z sesji teatralnej. Poznań – 1970 r. (Warszawa, 1972). Następnie, w 1974 roku były to okładki do książek Folklor Lachów Sądeckich oraz Teatr wyobraźni: wybór słuchowisk radiowych (obie wydane przez Centralny Ośrodek Metodyki Upowszechniania Kultury w Warszawie w 1974 roku).

W tym czasie zrealizował już kilka swoich wystaw: „Wylęg” w Galerii Współczesnej w Warszawie (1970), „Opus na materiał trwały” w Galerii Rzeźby w Warszawie (1970), „Morfologia żółci” w Galerii Sigma w Warszawie (1972) oraz „Żółta linia” w Galerii EL w Elblągu (1972).

W 1973 roku poznał swoją pierwszą żonę, Szwajcarkę Ursulę Keller, która w ramach stypendium studiowała wówczas na akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. Para pobrała się w 1975 roku, wtedy też na świat przyszła jego pierwsza córka Nadja. W 1976 roku postanowili przenieść się do Szwajcarii, do Winterthur niedaleko Zurychu – rodzinnego miasta Ursuli. W tym miejscu należy wspomnieć o drugiej córce Krzysztofa – Annie, która urodziła się w 1984 roku, z drugiego małżeństwa artysty.

W nowym mieście szybko udało się Pęcińskiemu zaistnieć w dosyć hermetycznym świecie artystycznym. Pierwsze atelier otworzył w swoim mieszkaniu naprzeciwko Fotomuseum w Winterthur. Następnie, zamożna rodzina mecenatów sztuki Reinhard, która kupiła od niego kilka prac, pozwoliła mu wykorzystać jeden z ich nieużywanych budynków, (pierwotnie mieścił się tam basen i sala gimnastyczna), na swoją pracownię. Nowa, duża przestrzeń pozwoliła artyście tworzyć wielowymiarowe obrazy.

Dwa lata po swoim przyjeździe został członkiem Künstlergruppe Winterthur, stowarzyszenia, które bez faworyzowania jednego stylu promowało sztukę lokalnych artystów poprzez organizowanie wystaw i dyskusji panelowych na tematy sztuki. (Więcej na temat: https://www.kuenstlergruppe.ch/kuenstlergruppe/ueber-uns.cfm).

Miał również kilka udanych wystaw (w 1973 roku w Galerii 70, w 1975 oraz 1981 w Galerii Ge, obie w Winterthur). Pomimo znacznego sukcesu, Pęcińskiemu brakowało artystycznej debaty, której zaznał w Polsce. W filmie dokumentalnym zrealizowanym w 1992 roku artysta wyznał:

„Moje życie zupełnie inaczej by się potoczyło w Polsce. Ja tu miałem zupełnie innego typu satysfakcje, tego typu, którego nigdy nie miałbym w Polsce. A czego mi brakuje to jest tej atmosfery, którą miałem w Polsce i która była pozytywna. Te częste rozmowy z kolegami, spotkania, klub. Spotkania z innymi, z krytykami. Pracowało się. Ci ludzie mówili co robią, mówili o tobie, krytykowali cię, podniecali cię. To były impulsy, to była konkurencja na innej zupełnie zasadzie niż tu. Tutaj jest człowiek odizolowany. Tu się nie przeprowadza takich rozmów o sztuce przy stole. Każdy myśli i wie dla siebie tylko to co wie. Nie ma mowy o tym, żeby ktoś przyszedł na przykład niezapowiedziany do pracowni – nie, bo to jest twoje, to jest święte”. (fragmenty z filmu dokumentalnego o Krzysztofie Pęcińskim, zrealizowanego w ramach cyklu „Wspólnota w Kulturze” TV Wrocław pod redakcją Stanisława Patera (reż. Stanisław Ryszard Kubiak), 1992)

Pęciński dał się poznać ze swojego cynizmu i ironii. Jak sam artysta przyznał „moją obroną jest na przykład jakaś groteskowość, ironia, cynizm. Z siebie samego często. Oni biorą to do siebie”. (fragmenty z filmu, 1992). Jednym z przykładów takiej prowokacji był przemalowany VW Garbus na kolor rdzy, którym w 1980 roku podjechał na zbiorową wystawę „Junge Winterthur Künstler” w Kunstmuseum w Winterthur. Później jeździł nim po ulicach i autostradach przyciągając wzrok i wzbudzając zdziwienie u „pedantycznych szwajcarów”.

Ponadto Krzysztof Pęcińki kochał podróżować. Jeszcze jako student przebywał w Danii, zwiedził Europę, odwiedzał swoją siostrę i znajomych w Australii, po drodze zatrzymywał się na Bali i Papu-Nowej Gwinei. To były jego „pielgrzymki do ziem świętych” (A. Różycki, szkic do filmu z archiwum S. Pęcińskiej), gdzie artysta podążał „śladami dawnych kultur plemiennych”, i gdzie obcował z „przyrodą nie naruszoną działaniem człowieka” (A. Jackowski, katalog wystawy „Krzysztof Pięciński. Obrazy z lat 1981-1991”, Galeria Studio, Warszawa 11-31 maja 1992, b.n.). Wyjeżdżał też do Stanów Zjednoczonych, gdzie miał okazję pokazać swoje prace w nowojorskiej Kerr Galery (1986, 1988). Nadja Pęcińska, w tekście o swoim ojcu, te podróże interpretowała jako wieczne poszukiwanie swojego miejsca na świecie. (N. Pęcińska, Anch’io sono pittore 2005). Jego siostra wspomina, że brat wielokrotnie odwiedzał ją w Cairns, ponieważ „kochał tropiki, morze, tamtejsze kolory, przestrzeń i poczucie wolności”. (S. Pęcińska, korespondencja mailowa z dnia 12.09.2023). Miał tam również swoje wystawy, pierwsza z 1990 roku miała miejsce w Palm Court Gallery, druga odbyła się w Cairns Regional Gallery w 2000 roku. [il. 5, 6] Z okazji drugiej wystawy, artysta poprowadził kilka warsztatów malarskich dla okolicznych studentów. [il. 7]

W tym miejscu warto również wspomnieć o udziale artysty w trzech edycjach Art Basel (1984, ‘85 oraz ’87), a także o wystawie w warszawskiej galerii Studio zatytułowanej

„Krzysztof Pęciński. Obrazy z lat 1981-1991” (Galeria Studio, Warszawa 11-31 maja 1992). [il. 8] Tekst do katalogu napisał Aleksander Jackowski, ceniony krytyk sztuki i kulturoznawstwa, który nazywa Pęcińskiego „niezwykłym malarzem (…) jednym z najciekawszych w sztuce współczesnej. Jest twórczy, nieustannie zaskakuje nas nowymi formami, które jednak konsekwentnie ewoluują od jego wcześniejszej twórczości”. (A. Jackowski, katalog wystawy „Krzysztof Pięciński. Obrazy z lat 1981-1991”, Galeria Studio, Warszawa 11-31 maja 1992, b.n.).

Od początku swojej działalności artystycznej Pęcińskiego fascynowały elementy mocne, nieelastyczne, brutalne takie jak beton, żelazo czy rdza. Stworzył wówczas serię obrazów przedstawiających fragmenty maszyn, metalowe płyty, zniszczone, zardzewiałe, na których widać starte napisy i porwane nalepki. [il. 9, 10] O tej fascynacji Pęciński opowiedział następująco:

„W 1975, jeszcze w Warszawie zaczęło się od tej cholernej maszyny, betoniarki, która stała, która wyglądała bardzo efektownie, ale nie funkcjonowała. Stała, nie wiem, rok przynajmniej, właściwie po namalowaniu tej maszyny zobaczyłem co ja namalowałem. To jest nasz system. To jest nasza Polska. Pięknie wygląda, nikt się po nią nie zgłasza, nikomu to nie potrzebne, niby służy czemuś a nie służy. Stoi. I ten kontrast między funkcją tego obiektu i obrazem, dlaczego takie płyty metalowe – to była nasza żelazna kurtyna. Ta zardzewiała, żelazna kurtyna. Którą coś tam jednak rusza: ta woda i ten wiatr i to słońce – nawet tą żelazną kurtynę rusza”. (fragment z filmu z 1992)

W następnych latach Pęciński wypracował swoją technikę tworzenia obrazów, polegającą na utlenianiu sproszkowanego żelaza na płaszczyźnie papieru. W zależności od czasu utleniania, proporcji, rdza przybierała najróżniejsze barwy i odcienie brązu: od jasnych, miodowych barw po ciemnoczerwone. Artysta za pomocą pędzla nakładał proszek na wilgotne podłoże. Następnie proces erozji, kontrolowany przez Pęcińskiego zaczynał deformować materiał, na którym się znalazł proszek. Inaczej reagował na karton inaczej na płótno. Jak opisał te technikę Jackowski, rdza wzbogaca teksturę obrazu, dodając jej głębi, wymiarowości. (A. Jackowski, 1992, b.n.)

Pęciński dokładnie wiedział, jak rozprowadzać proszek, aby uzyskać dany efekt, niekiedy interweniował w proces nakładając akrylową farbę. Jego kreacja była wynikiem uważności i artystycznej wizji, która również dopuszczała elementy przypadku, lub lepiej – właściwości żywej materii. Jackowski pisze o dialogu artysty z materią. „Dialog, gdyż w trakcie malowania obraz się zmienia. Dosłownie – starzeje. Czarne, połyskliwe opiłki, niemal

w oczach rudzieją, rozsypują się w proch, zmieniają konsystencję. Prowokują do działania, jak partner w grze. Dodam, grze mądrej, prostej i wyrafinowanej”. (A. Jackowski, 1992, b.n.).

Dzięki tej technice Pęciński tworzył prace pełne ekspresji, napięcia, niepokoju. Rdza jest symbolem erozji, powolnej acz nieuniknionej destrukcji związanej z przemijaniem. Za pośrednictwem tego medium artysta poszukiwał esencji rzeczy, uniwersalnego znaku, figuratywnego i abstrakcyjnego symbolu. Powstały wówczas pełne ekspresyjnej siły obrazy przedstawiające postaci ludzkie uwikłane w nieustanne konflikty ze światem i z samym sobą.

„Staram się sobie wyobrazić tego pierwszego człowieka, jego chęć przekazania jakieś tam informacji. Ten pierwszy znak. Co on sobie myślał robiąc ten krzyż czy to linię na piasku palcem”.

I dalej:

„Chciałem znaleźć znak, który obejmuje wszystkich ludzi. Co to jest? Zobaczone oczyma dziecka. Dziecko widzi rzeczy po prostu. Nie to co widzi właściwie tylko to co wie. Wie, że człowiek ma głowę, wie, że człowiek ma dwie ręce i wie, że ma dwie nogi. Poza tym nie ma nic. I to jest ten znak człowieka. (…) Jestem w stanie (…) na tyle uprościć znak, że dochodzę do formy tej archaicznej i pierwotnej, gdzie nie można już nic ani odjąć, ani dodać. Te znaki są namalowane dla mnie i jednocześnie dla ciebie”. (fragmenty z filmu z 1992) [il. 11-15]

Wielowymiarowe, monochromatyczne obrazy, najczęściej bez tytułu, przywodziły skojarzenia z malarstwem naściennym ludzi pierwotnych. Artysta wprowadzał do swoich obrazów kompozycje znaków, które stawały się „ruchliwym elementem narracji”. Jak czytamy w artykule opublikowanym w Artspeak (16.03.1986, New York), artysta formułował symbole przywołujące magię, mity, demony i sny, a poprzez nie tworzył osobistą mitologię, a także mitologię współczesnego świata. Na przykład archaiczną figurę łączącą w sobie człowieka i zwierzęcia zarazem, które według artysty są tym samym. Myśliwy i ofiara w jednym. Tę dwoistość chciał zawrzeć w jednej formie, uproszczonej do granic możliwości, do swojej esencji. Jednym z powtarzających się elementów w tych kompozycjach było kółko i strzałka, które Pęciński interpretował następująco:

„Strzałka dziobie, strzałka leci do przodu. Właśnie, dziobnie cię. Kółko- coś co idzie do przodu, też rusza się. I te dwa razem elementy – wojna. Po prostu wojna. To jest jakiś stan niepokoju. Agresywny”. (fragmenty z filmu z 1992)

W prasie często porównywany był do działalności artystycznej bliskiej szamanizmu Josepha Beuysa lub do neo-prymitywnego malarstwa A. R. Pencka (Basler Zeitung, 06.09.1984, Basel; Der Landbote, 23.08.1990, Winterthur), jednak jak trafnie zauważa

Jackowski „analogie niewiele wyjaśniają”, ponieważ znaki i symbole u każdego z tych artystów odgrywają inną rolę. (A. Jackowski, 1992, b.n.)

W późniejszym okresie Pęciński odszedł od techniki utlenionego pyłku żelaza i zaczął malować ponure i melancholijne krajobrazy, w których artysta szukał nieuchwytnych stanów zmieniającego się horyzontu, światła. Często były to obrazy przedstawiające niebo gęste od ciężkich chmur, przez które wdzierają się promienie słońca. Sugestywne efekty uzyskiwał kilkoma pociągnięciami pędzla używając ciemnych akrylowych farb. [il. 16- 22]

Wszystkie prace Pęcińskiego charakteryzuje niezwykła intensywność, stan wewnętrzny artysty, który łączył w sobie humor, ironię, niepokój i osamotnienie. Przedstawiał egzystencjonalne tematy, których sam doświadczał, widział przecież wojnę, śmierć, strach, a także narodziny, miłość, radość. Być może przez tę dwoistość świata, której był świadom, a także dwoistość własnych stanów, nigdy nie mógł zaznać spokoju i odnaleźć swojego miejsca w świecie. Podczas jednej z wizyt u swojej siostry wyznał: „Nie mieszczę się w tym życiu” (S. Pęcińska, korespondencja mailowa z dnia 25.09.2023). Z kolei Nadja Pęcińska swojego ojca-artystę wspomina następująco:

„Konsekwentny, niekonwencjonalny Krzysztof Pęciński zawsze pozostał wierny sobie i swojej sztuce. Nie dostosowywał się ani w życiu, ani w sztuce. Był niespokojny, krytyczny, pytający. Intelektualista, który często czuł się nierozumiany i nigdy nigdzie nie czuł się dobrze, nigdy całkiem się nie ustatkował”. (N. Pęcińska, Anch’io sono pittore, 2005)

Krzysztof Pęciński będąc w wiecznej podróży i w wiecznym poszukiwaniu nie zabiegał o rozgłos, nie dbał o sławę. Dlatego w Polsce dziś nazwisko artysty nie widnieje w żadnych publikacjach a jego dzieła znane są głównie za granicą. Jego przyjaciel, reżyser Andrzej Różycki zabiegał o rozpoznanie Pęcińskiego, a jego zamiarem było nakręcenie filmu dokumentalnego, lub lepiej – filmowej refleksji o artyście, w którym chciał przedstawił jego dzieła oraz jego samego jako „najciekawszego współczesnego malarza świata (…) który całym swoim życiem, wszystkimi dotychczasowymi drogami własnych poszukiwań i witalnej aktywności twórczej całkowicie zaprzecza kryzysowi malarstwa”. (A. Różycki, szkic do filmu z archiwum S. Pęcińskiej). Niestety, projekt ten nigdy nie został zrealizowany.

Krzysztof Pęciński zmarł po krótkiej chorobie 9 czerwca 2003. Rodzina i przyjaciele zorganizowali wieczór pożegnalny w jego pracowni w Winterthur. „Miało to być celebrowanie Jego życia, nie pogrzeb, tylko chwila zadumy, wspomnień, ale I kontynuowanie tego co lubił, czyli zgromadzenie znajomych I przyjaciół, rozmowy, muzyka, bigos, czerwone wino i milo spędzony czas”. (S. Pęcińska, korespondencja mailowa z dnia 26.09.2023). [il. 23]

Pod obrazem, przedstawiającym wiersz Tadeusza Różewicza Pamięci Konstantego Puzyny (1989), goście składali białe kwiaty, a następnie odsłuchali fragment utworu „Siesty” Milesa Davisa – takie było życzenie artysty.

Czas na mnie

czas nagli

co ze sobą zabrać

na tamten brzeg

nic

więc to już wszystko mamo

tak synku to już wszystko

a więc to tylko tyle

tylko tyle

więc to jest całe życie

tak całe życie.

* * *

Przy tworzeniu niniejszego tekstu nieocenionym źródłem informacji była korespondencja z rodziną Krzysztofa Pęcińskiego: Sylvią Pęcińską, Anną Pęcińską, Ursulą Keller-Pęcińską oraz Nadją Pęcińską. Za wszelką pomoc i dyspozycję pragnę serdecznie podziękować.

Część obrazów Krzysztofa Pęcińskiego przechowywana jest u rodziny artysty, pozostałe dzieła znajdują się w galerii St. Urban (https://www.art-st-urban.com/) oraz mieście Winterthur, która w swoim archiwum przechowuje 7 prac artysty.