Zarys historyczny

Na rok przed słynną Bitwą pod Grunwaldem król Władysław Jagiełło podarował Gaje Wyżne Stanisławowi Korytce. Do nadania dołączył również Poczajowice. Przez kolejne wieki miejscowość należała do Humieckich, a pod koniec XIX stulecia do Bielskich z Rychcic. I właśnie mniej więcej do tego okresu Gaje Wyżne nie miały swojej odrębnej parafii. Na parceli Obliach istniała wprawdzie skromna kaplica (1875 r.), ale jej stan był fatalny. Dlatego też podjęto starania, których owocem było utworzenie samodzielnej ekspozytury w roku 1927. Na prośbę mieszkańców w połowie lat 30. XX wieku dołączono do niej Bolechowice i Neudorf. W tej drugiej miejscowości w roku 1936 powstał oddzielny kościół filialny.

Od początku lat dwudziestych XX wieku trwały przygotowania do budowy nowej świątyni w Gajach Wyżnych. Problemy finansowe doprowadziły jednak do tego, że czasowo rozebrano stary drewniany kościół rychcicki i przewieziono go do miejscowości. Na początku lat 30. zapadła jednak decyzja o powrocie do idei budowy murowanego obiektu. Nie obyło się bez kłopotów. Projekt drohobyckiego architekta Władysława Klisieckiego został skrytykowany m.in. przez inżyniera Kazimierza Osińskiego, więc wprowadzono modyfikacje i przy pomocy lokalnej ludności wzniesiono obiekt. W roku 1934 miała miejsce konsekracja kościoła pw. Najświętszej Panny Marii z Góry Karmel. Źródła nie podają żadnych szczegółowych informacji na temat wystroju i otoczenia świątyni. Wiadomo jedynie, że w roku 1938 sprowadzono doń trzy dzwony.

W roku 1942 parafia była czasowo wspierana przez kapucynów z Drohobycza. W późniejszym czasie, gdy miały miejsce pierwsze morderstwa Polaków administrator parafii ksiądz Stefan Weis dojeżdżał na nabożeństwa z Drohobycza.

W roku 1945 zlikwidowano parafię. Polacy wyjechali na zachód, a niektóre sprzęty kościelne przewieziono do Łańcuta. Przez kolejne piętnaście lat kościół stał pusty. W okolicach roku 1960 Sowieci urządzili w nim magazyn zboża. Kiedy Ukraina odzyskała niepodległość, świątynia została przekazana cerkwi greckokatolickiej i poddano ją gruntownemu remontowi.

Architektura

Obiekt mieści się na nieregularnym placyku w zachodniej części Gajów Wyżnych (osiedle Potok), niedaleko drogi prowadzącej z Drohobycza do Stryja. Prezbiterium zwrócone jest na północ i zwęża się w stosunku do nawy trójprzęsłowej. Otoczone jest przybudówką na planie podkowy, która mieści zakrystię i skarbiec. Uwagę zwraca kwadratowa wieża dołączona do głównej bryły od południowego zachodu.

Artykulacja elewacji wewnętrznych została przeprowadzona za pomocą lizen, które przechodzą sklepienie kolebkowe. Pozostałe pomieszczenia nakryte są stropami. Po bokach nawy, z każdej strony umieszczono po trzy duże zamknięte półkoliście otwory okienne. Do fasady dostawiono trójdzielny portyk stanowiący podstawę balkonu dostępnego z klatki schodowej w wieży.

Jak pisze Rafał Quirini-Popławski Struktura kościoła jest zachowana w dobrym stanie. W czasie ostatnio przeprowadzonego remontu stan na 1998 – przyp. red] poza otynkowaniem ścian wykonano nowe blaszane dachy i niewielką, ażurową wieżyczkę na sygnaturkę z cebulastym hełmem. Nie są znane losy wyposażenia kościoła, którego część przewieziono po wojnie do Łańcuta, a resztę prawdopodobnie zniszczono na miejscu przy adaptacji świątyni do funkcji magazynu zbożowego.

Pod względem artystycznym obiekt w Gajach Wyżnych jest budowlą raczej pozbawioną indywidualnego wyrazu. Ogólna bryła jest raczej surowa i prosta. Na jakimś poziomie ożywienie wprowadza loggia i wieża.

Obecnie budynek jest przerobiony na cerkiew. Po modernizacji zyskał więc cechy charakterystyczne dla kościołów wschodnich.