Architekt, inżynier miejski, wykładowca, działacz społeczny, aktywny przedstawiciel miejscowej Polonii. Przez 35 lat swojego życia związany z Charkowem. W centralnej części miasta zaprojektował wiele budynków, z których kilkanaście uznano za zabytki architektury. Wizytówką architektoniczną twórczości Michałowskiego jest kościół rzymskokatolicki Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny (1891). Budynki w stylu eklektycznym są unikalnym i nowatorskim zjawiskiem w architekturze Charkowa drugiej połowy XIX i początku XX wieku. 

Biografia i działalność zawodowa 

Bolesław Michałowski urodził się w 1830 roku w Wilnie w rodzinie polskiego szlachcica Jerzego Michałowskigo i Eufrozyny z domu Tymińskie. Niestety nie mamy więcej informacji o jego przodkach ani o wczesnym okresie życia przyszłego architekta. Wiadomo tylko, że miał on ciotkę Antoninę, której ślub odbył się w roku jego urodzin oraz dziadka Antoniego i babcię Jóżefę z domu Mecygier. Miał on też o rok starszego brata Władysława Konstantego (1829-1881). W Wilnie Bolesław skończył pięć klas w miejscowym gimnazjum i wyjechał na studia do Szkoły Budowlanej do Sankt-Petersburgu.  

Ze względu na brak informacji trudno dowiedzieć się, dlaczego przyszły architekt wybrał swój zawód, jak toczyło się jego życie w trakcie studiów, z kim się przyjaźnił, czy miał problemy materialne. Natomiast, oczywiste jest, że jego dzieła architektoniczne powstałe w różnych miastach imperium rosyjskiego świadczą o tym, że ten zawód był jego życiową pasją. 

Bolesław w latach 1844-1849 wraz ze starszym bratem Władysławem kształcił się w Szkole Budowlanej w Sankt Petersburgu. Wybór miejsca studiów jest całkiem oczywisty w tym okresie, ponieważ po klęsce powstania listopadowego władze rosyjskie poddały szkolnictwo polskie represjom. Bracia Michałowscy byli wśród 14 absolwentów tej uczelni z roku 1849. Bolesław ukończył studia z wyróżnieniem i kwalifikacją „pomocnika architektonicznego XII klasu”. Jego nazwisko jako jednego z najzdolniejszych absolwentów zostało wypisane na pamiątkowej tablicy marmurowej.  

Po ukończeniu studiow Michałowski został skierowany na stanowisko architekta w gubernialnej komisji budowlanej i drogowej w guberni twerskoj. W ciągu następnych lat zamieszkał na stałe w prowincjonalnym Twerze, dojeżdżając w sprawach służbowych do różnych miejscowości guberni. Miasto gubernialne i centrum guberni twerskoj w tym okresie było zabudowane w większości parterowymi budynkami.  

Ze skąpych źródeł wiadomo, że Bolesław Michałowski zajmował się budownictwem mostów, dróg, licznych obiektów różnego przeznaczenia, ale również budynków prywatnych w centrum gubernialnym i innych miastach guberni.  

Aktywnie pracował Michałowski też we Rżewie, które było nazywane „miastem kupców i handlu” i znajdowało się w odległości 120 km od Tweru. W tym okresie próbował swoich sił jako projektant świątyń prawosławnych, niektóre z nich przeżyły czasy stalinowskie i wojnę, i zachowały się do dzisiaj. Na przełomie lat 50. i 60. XIX wieku architekt rozpoczął dość skuteczną prywatną praktykę budowlaną. Bardzo aktywnie angażował się w projektowanie i budownictwo kamienic dla znanych rodzin kupieckich w Rżewie. Jednocześnie zajmował się pracą związaną z budownictwem mostów. W tych fragmentarycznych wiadomościach kryje się życie młodego Polaka, który w prowincji imperium rosyjskiego nabierał nieocenionego doświadczenia zawodowego, pracując na imię zdolnego architekta. 

Kolejne 10 lat życia Bolesław Michałowski powiązał z Połtawą, gubernialnym centrum guberni połtawskiej w Ukrainie Lewobrzeżnej. Trafił on do miasta, w którym była niewielka (około 800 osób), ale dość aktywna polska wspólnota, o czym świadczy inicjatywa budowy w 1859 roku kościóła Chrestozdwyżeńskiego. Pacował on m.in. jako architekt gubernialny w gubernialnej Komisji Budowlanej i Drogowej, w Dziale Budownictwa Połtawskiego Zarządu Gubernialnego,, w latach 1867-1872 pełnił obowiązki inżyniera gubernialnego. Za swoją pracę zyskał duże uznanie.  

Okres połtawski dla Bolesława Michałowskiego był owocny i różnorodny pod względem podjętych kierunków działalności. Wykonał on szereg projektów dotyczących zagospodarowania centrum gubernialnego, zabudowanego na początku XIX wieku jako całościowy zespół Placu Okrągłego. Zajmował się przebudową gmachu, adaptował miejsca publiczne na pomieszczenia przeznaczone dla sądu okręgowego, zarządu gubernialnego, izby skarbowej i skarbca. Nadzorował też wykonanie remontu kapitalnego innego gmachu na tym placu – Budynku Szlachetnego Zgromadzienia.   

Zajmował się też doskonaleniem architektury miasta: nadzorował remont bruku i wodociągu na Placu Bazarnym i przylegających do niego ulic. Wykonywał dodatkowo wiele innych zleceń o charakterze bbudowlanym – wzniósł szereg gmachów na zlecenie zarządów ziemskich w miastach i wsiach guberni połtawskiej, zaprojektował liczne budynki prywatne, między innymi, willę dla ziemianina asesora kolegialnego Ilji Stefanowicza, założyciela i pierwszego prezesa Połtawskiego Banku Ziemskiego. Budował mosty, projektował drogi kolejowe, zaprojektował też kilka cerkwi. Na zlecenie mejscowych Niemców opracował projekt i kosztorys kamiennej kirchi świętych Piotra i Pawła. Niestety pierwotny projekt gmachu w stylu neogotyckim nie został przez niego zrealizowany z powodu wzrostu cen materiałów budowlanych i wysokich kosztów robocizny. 

W latach 1872-‒1873 pełnił obowiązki miejskiego inżyniera gubernialnego miasta Włodzimierza nad rzeką Klaźma, położonego 1600 km na północ od Połtawy.  

Od 1874 roku Bolesław Michałowski powiązał swoje życie z Charkowem, a charkowska Duma Miejska zaoferowała mu posadę inżyniera miejskiego,. funkcje tę sprawował sumiennie do ostatnich dni swego życia. Jego działalność zawodowa w tym okresie była nadzwyczaj różnorodna: pracował jako urzędnik miejski, jako wykładowca i jako architekt. Należał również do grona autorów opracowujących plan generalny miasta (1895-–1897). Nadzorował ponadto budowę miejskiego wodociągu i kolejki konnej, układaniem bruku i chodników na jezdniach, kładzenie rur rynsztokowych i prace melioracyjne, zakładanie skwerów. I to wszystko połączył z bardzo aktywną działalnością społeczną na rzecz rozwoju miasta i polskiej wspólnoty w Charkowie.   

Łączył też pracę zawodową wykładowcy w charkowskiej 6-klasowej Szkole Realnej, z dodatkową wyższą klasą mechaniko-techniczną. Do 1893 roku w jej murach wykładał sztukę budowlaną, geodezję i technologię mechaniczną, od 1880 roku – „nauki specjalne”.  

Przede wszystkim, Bolesław Michałowski, brał udział w zagospodarowaniu miasta. Według jego projektów zbudowano osiem mostów na rzekach Charków i Łopań. Właśnie dzięki staraniom i dośswiadczeniu jego jako budowniczego w Charkowie powstały nowoczesney w owych czasach budowle inżynierskie, pozwalające łączyć różne dzielnice miasta – most Dmytroiwski na rzece Łopań, pięć mostów drewnianych na rzekach Charków i Łopań, most Kontorski na rzece Łopań, most Podolski na rzece Charków. Zajmował się również przebudową istniejących traktów komunikacyjnych, na przykład w 1903 roku ułożył kosztorys dla Urzędu Miejskiego i nadzorował za prace poszerzenia mostu Kuznecznego.  

Był też zaangażowany jako aktywny członek w różnych miejskich komisjach specjalnych. W 1881 roku wszedł w skład specjalnej komisji powołanej przez Ministerswo Edukacji Narodowej w celu zbadania „sprawy przygotowania kursu i programów do nauczania dla Charkowskiej Wyższej Uczelni Technicznej”. W 1884 roku pracował w komisji do sprawy opracowania warunków technicznych układania bruków w Charkowie. I już później, latem 1907 roku, na zlecenie Urzędu Miejskiego zajmował się inspekcją procesu układania bruku m.in. na placu Teatralnym i ulicach Staromoskiewskiej i Sadowej. Był też członkiem komisji, która zajmowała się sprawdzaniem gotowości charkowskich tramwajie elektrycznych do funkcjonowania jako komunikacji miejskiej na ulicach Charkowa. 

W 1utym 1908 roku został członkiem przeciwpowodziowej komisji tymczasowej, której powierzono przejrzenie mostów i nabrzeży, a także podejmowanie działań w celu zaopatrzenia ludności w łodzie i środki ratunkowe. Wraz z ze swoim pomocnikiem pełnił dyżury w dzielnicach „nabrzeża Ryżowskigo do brzegu rzeki Charków, Wozniesienski most, nabrzeże Dworiańskie”. W tym samym roku, wraz z innym polskim architektem Marianem Charmańskim, został wybrany na członka komisji budowlanej ds. budowy charkowskiego miejskiego banku kupieckiego. Komisja rozpatrywała projekt, którego autorem był m.in. jeszcze jeden architekt pochodzenia polskiego Aleksander Rzepiszewski. 

Bolesław Michałowski był wśród założycieli Oddziału Charkowskiego Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Technicznego (1880). Również był on członkiem sekcji architektonicznej, a od 1900 roku pełnił funkcję prezesa. Uczestniczył w pracach I Zjazdu Rosyjskich Budowniczych w Sankt Petersburgu (1892). W 1899 roku wraz z architektem miejskim Mychajłom Daszkiewiczem został delegowany przez Urząd Miasta Charkowa na kolejny Zjazd do Sankt Petersburga.  

Architekt aktywnie zaangażował się w życie Polonii Charkowa. W 1882 roku został członkiem Rady Kościelnej przy Charkowskim kościele rzymsko-katolickim. Również przebywał jako syndyk tej Rady przy wybudowanym przez niego kościele. W latach 1903-1906 wraz z Konstantym Gorskim, wybitnym kompozytorem, skrzypkiem wirtuozem, dyrygentem i wykładowcą, był starostą cierkiewnym. O jego wielkim sercu Polaka i patriotyzmie świadczy fakt, że wykonał projekt i nadzorował budowę kościoła nieodpłatnie. W odpowiedzi na propozycję rzymskokatolickiej rady parafialnej w Charkowie otrzymania wynagrodzenia za projekt i nadzór nad budową nowego kościoła w swoim liście z 12 stycznia 1887 roku pisał: „Do czasu rozwiązania kwestii konstrukcji sklepienia w taki czy inny sposób wszelkie umowy będą przedwczesne, ale uważam za uzasadnione oświadczenie, że tak jak poprzednio i teraz odmawiam wynagrodzenia za robociznę. Wielu parafian przekazuje pieniądze na budowę świątyni – ze swojej strony pragnę przekazać swoją pracę” (Archiwum Państwowe Obwodu Charkowskiego, fond 965, opis 1, sprawa 6, ark. 23.). Później otrzymał od wdzięcznych parafian wynagrodzenie w wysokości 500 rubli.  

Warto wspomnieć też o zaletach osobowych Bolesława Michałowskiego, który był wyjątkowo uczciwym, sumiennym, pracowitym i odpowiedzialnym człowiekiem, cieszył się szacunkiem i sympatią współpracowników. We wspomnieniach Michałowski pozostał jako człowiek niezwykle oddany swojej pracy. Przez 35 lat działalności zawodowej w Charkowie nigdy nie skorzystał z przysługującego mu raz w roku miesięcznego urlopu, który należał się pracownikom Rady Miejskiej. Odpoczywał tylko przez 10 dni, w okolicach Świąt Wielkanocnych. Mawiał podobno, że to jedyny czas, kiedy roboty budowlane i tak są zatrzymane, więc jego nieobecność niczego nie zmieni.

O jego skromności świadczy fakt, że pod koniec życia, na kilka miesięcy przed śmiercią, w grudniu 1908 roku złożył wniosek do burmistrza Aleksandra Pogorełki, zawiadamiając o pogorszeniu zdrowia, podając się do dymisji i prosząc o przyznanie emerytury ze względu wieloletnią pracę na stanowisku inżyniera miejskiego. Bolesław Michałowski zawczasu zadbał o to, aby duma miejska miała czas, by zatrudnić nowego inżyniera na jego miejsce: „Biorąc pod uwagę, że na miesiąc marzec przyszłego roku przypada 35-lecie mojej służby w urzędzie miasta Charkowa na stanowisku inżyniera miejskiego, a w ostatnim czasie mocno podupadłem na zdrowiu, o czym uważam za stosowne uprzedzić zawczasu Dumę Miejską, aby w ciągu pozostałych do tego czasu czterech miesięcy można było znaleźć inżyniera na wakujące stanowisko – zwracam się do Was, Oleksandrze Konstantynowiczu, z pokorną prośbą o przedstawienie mojego wniosku Dumie Miejskiej o zwolnienie mnie ze służby i wyznaczenie emerytury za 35-letnią nieprzerwaną służbę.”

14 stycznia 1909 roku Duma Miejska pozytywnie rozpatrzyła ten wniosek i przyznała mu emeryturę w wysokości 2 tysięcy rubli rocznie.  

Ciekawe, że 3 października 1899 roku pod kierownictwem burmistrza Iwana Goleniszczewa-Kutuzowa zorganizowano uroczyste obchody 25. rocznicy służby zawodowej Bolesława Michałowskiego na rzecz rozwoju Charkowa, a w marcu 1909 roku zorganizowano uroczystość z okazji jubileuszu 35-lecia „nienagannej” służby i zbliżających się jego osiemdziesiątych urodzin. 

O życiu osobistym architekta niestety nie mamy dużo wiadomości. Był żonaty, miał syna i córkę. Syn Józef poszedł w ślady ojca, został architektem, historykiem i teoretykiem architektury. Wykładał historię architektury w Leningradzkim Instytucie Inżynierów Gospodarstwa Komunalnego (były Instytut Inżynierów Cywilnych), był autorem książek, które były kilka razy ponownie wydawane.  

Architekt zmarł nagle, 22 marca 1909 roku, w wieku 79 lat. Na łamach „Wiadomości Charkowskiej Dumy Miejskiej” zamieszczono nekrolog, w sali posiedzeń Urzędu Miejskiego wystawiono jego portret, oraz podjęto decyzję o ufundowaniu stypendium im. Bolesława Michałowskiego dla uczniów Szkoły Realnej. Został pochowany na miejscowym cmentarzu katolickim, który został zniszczony w czasach radzieckich,  w końcu óowczesnej ulicy Puszkinskiej.

Projekty i budowle architekta 

Najważniejszą kwestię w działalności Bolesława Michałowskiego stanowiło budownictwo miejskich, prywatnych i przemysłowych obiektów użytkowych według zamówień urzędowych lub prywatnych, jak również przebudowa istniejących już budynków. W okresie twiersko-połtawskim, zajmował się budownictwem i pracami restauracyjnymi, zaprojektował cerkwie i prywatne budynki w miastach i wsiach tych jednostek administacyjno-terytorialnych imperium rosyjskiego. Niestety nie można ustalić, jaka dokładnie liczba tych budynków powstała według jego projektów. Wiadomo tylko, że wykorzystywał w swojej pracy stylistyczne formy neorenesansowe, neobarokowe, neoromańskie i neogotyckie, jak również neoruskie i mauretańskie. Podczas swojego pobytu w Charkowie wybudował ponad dwadzieścia obiektów różnego przeznaczenia: śliczne wille dla kupców, budynki mieszkalne, różne budynki administacyjne i uczelniane, gmachy Dumy Miejskiej i Giełdy kupieckiej. Szereg budynków powstał przy centralnej ulicy miasta – Sumskiej. Część z nich zachowała się do dziś jako zabytki architektury, część została zniszczona w latach II wojny światowej lub w ramach późniejszych przebudów.

W swojej twórczości Michałowski opierał się na obowiązujących w drugiej połowie ХІХ wieku formach historyzmu, nazywanego przez jego zwolenników stylem rozumnego wyboru. Charakterystyczny dla większości wzniesionych przez niego budowli jest podział fasad według układu kondygnacji z wykorzystaniem rozlicznych wariantów spiętrzonych porządków architektonicznych i obfitego detalu: boniowania, opasek, naczółków, lukarn, wykuszy, niewielkich kopuł, a także alegorycznej rzeźby. 

Do najbardziej znanych zrealizowanych projektów charkowskich architekta należą: budynek klubowy z salą operową w stylu klasycyzmu, który był zaprojektowany w 1884 roku na zlecenie kierownictwa miejscowego Klubu Komercyjnego i budynek Rady Zjazdu Przemysłowców Górniczych Południa Rosji w stylu historyzmu z elementami klasycyzmu i empire (ulica Sumska 18/20). W 1893 roku pod jego nadzorem odbudowany teatr miejski z elementami francuskiego renesansu.  

Bolesław Michałowski był autorem kilku budowli administracyjnych, fabryki i zakładów: w 1875 roku zaprojektował przy ulicy Kontorskiej 29 budynek fabryki cukierkowej dla kupca 1. gildii Dmytra Kromskiego, jednego z najbardziej znanych na terenie Imperium Rosyjskiego producentów cukierków, czekolady, konfitury i pierników. Po raz drugi Kromskyj zwrócił się do architekta w 1891 roku z prośbą, żeby ten zaprojektował przybudowę do budynku przy tej samej ulicy.  

W 1895 roku na zlecenie Rosyjskiego Towarzystwa Zakładów Lokomotyw architekt został zaangażowany w bardzo ambitny projekt – wybudowanie Zakładu Lokomotyw w Charkowie. 21 sierpnia 1895 roku jako upoważniony przez Towarzystwo przedstawił plan 11 budynków, które miały powstać najpierw: lokomotywownię, kotłownię, kuźnię, farbiarnię, budynek inżynieryjny, odlewnię, magazyn modeli, magazyn surowców i sklep główny, elektrownię i kotłownię parową. 31 sierpnia 1895 roku został on mianowany przez gubernatora charkowskiego na kierownika budowy zakładu.  

W latach 1877-1878 powstał m.in. piętrowy dom uczonego-matematyka i działacza społecznego Sergieja Rajewskiego i jego żony Marii Rajewskiej-Iwanowoj, artystki i pedagożki (pierwsza kobieta w Imperium Rosyjskim, której Akademia Sztuk Pięknych w Petersburgu przyznała tytuł artystki). Budynek mieścił się przy ulicy Czernyszewskiej, 6. i był siedzibą założonej przez Marię w 1869 roku pierwszej w Charkowie prywatnej „szkoły rysowania”, którą ukończyło całe grono wybitnych malarzy i architektów – m.in. Sergij Wasylkiwski, Oleksij Beketow, Henryk Siemiradzki. 

Dla prowadzenia prywatnej praktyki budowniczej Michałowski założył w 1898 roku spółkę akcyjną – „Charkowskie Towarzystwo Budowlane”.   

Wizytówką architekta jest jedna z największych do dziś ozdób Charkowa – kościół katedralny Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Charkowie wznoszony w latach 1887-1891 (ulica Gogola 4). Świątynia została zbudowana w stylu neogotyckim, na planie krzyża łacińskiego z krótkim prezbiterium. Wewnątrz nowego kościoła znalazły się trzy ołtarze: główny – Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny i dwa boczne – św. Antoniego z Padwy oraz Ukrzyżowanego Chrystusa z obrazem pędzla Henryka Siemiradzkiego, który po raz ostatni przyjechał do miasta z okazji jubileuszu Marii Rajewskiej-Iwanowiej, właścicielki Szkoły Sztuk Pięknych, w której swego czasu także studiował jako młody malarz. 

1 marca 2022 roku w Charkowie rosyjski pocisk rakietowy uderzył w budynek kurii diecezji charkowsko-zaporoskiej kościoła rzymskokatolickiego na Ukrainie.; 2 marca 2022 roku w wyniku ostrzału zniszczone zostały okna i witraże w katolickiej katedrze Wniebowzięcia NMP w Charkowie, a także uszkodzone zostało wyposażenie kościoła. 

*** 

Bolesław Michałowski zostawił po sobie serię zaprojektowanych i odrestaurowanych budynków, powstałych przy głównych ulicach Charkowa. Ponad dziesięć z nich ma status zabytków architektury, a prawdziwą perłę twórczości architekta stanowi neogotycki kościół katedralny p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny. Jego budowle należą do najbardziej unikatowych zjawisk w architekturze Charkowa II połowy XIX i początku XX wieku.

Architekt znaczną część swojego życia poświęcił Charkowowi, zostawił tu po sobie zaprojektowane oraz odnowione budowle. Był człowiekiem, który zyskał sobie uznanie i autorytet niestrudzoną pracą i talentem budowniczego.