„Panie Antoni, niech mi pan powie szczerze, co o mnie mówią w Warszawie? – Mam odpowiedzieć szczerze? Nic. – I rzeczywiście. Przecież my naprawdę w Warszawie wcale nie mówimy o Korngoldzie”*, pisał Antoni Słonimski w „Artykułach pierwszej potrzeby. Notatkach i uwagach1951‒1958”. A szkoda, bo Lucjan Korngold to twórca kilkudziesięciu budynków, które na trwałe wtopiły się w panoramę Warszawy i São Paulo. Pojawiały się także w polskich czasopismach architektonicznych, we francuskim „L’Architecture d’Aujourd’hui” i włoskim „Architettura”. Na uznanie zasługuje różnorodność rozwiązań formalnych i jakość projektów architektonicznych jego autorstwa. Na nowym kontynencie czekała go praca w nowej materii, projektach wieżowców jako afirmacji stylu przyszłości, oraz nowa forma odpowiadająca potrzebom tropikalnego klimatu.

Krótka biografia Lucjana Korngolda
Warszawski architekt urodził się 1 lipca 1897 r. Tu mieszkał, kształcił się i pracował. Studia na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej przerwał w 1918 r., by wstąpić do Polskiej Organizacji Wojskowej, a następnie do Wojska Polskiego. Dyplom architekta uzyskał w 1923 r. pod kierunkiem Rudolfa Świerczyńskiego. W tym czasie w Polsce dobiegały końca artystyczne poszukiwania stylu narodowego i rosło zainteresowanie awangardowymi rozwiązaniami i ideami spod znaku Le Corbusiera, niemieckiego Bauhausu i rosyjskich konstruktywistów. Warszawskie koncepcje Korngolda plasują się na pograniczu akademickiego klasycyzmu wyniesionego ze studiów i modernistycznej idei funkcjonalizmu. Od początku lat trzydziestych Lucjan Korngold prowadził własną pracownię. Chętnie pracował w zespołach. Jego dorobek z okresu międzywojennego to ponad 50 projektów.

Pierwsze realizacje architektoniczne Korngolda
Wiele z nich można do dziś oglądać w Warszawie. W dynamicznie rozwijającym się mieście rosło zapotrzebowanie na budynki biurowe, domy dochodowe, siedziby firm oraz nowoczesne miejskie wille. Lucjan Korngold projektował też wnętrza i meble do swoich kreacji architektonicznych. Powstałe wówczas realizacje uchodzą za sztandarowe przykłady polskiej architektury tego okresu, jak zaprojektowana z Henrykiem Blumem, willa przy ulicy Chocimskiej w Warszawie. To skomponowany z prostych brył, tynkowany na biało dom z wysokim parterem na słupach i tarasem na dachu bocznego skrzydła. Autor, podobnie jak Le Corbusier, nadawał znaczącym elementom czyste formy geometryczne.

Losy emigracyjne Lucjana Korngolda                                                   Wybuch wojny przerwał świetnie rozwijającą się karierę. Uczestniczył w kampanii wrześniowej. W grudniu 1939 r. architekt wraz z rodziną uciekł z okupowanej Polski najpierw do Rzymu, a następnie do Brazylii. W 1940 r. osiedlił się w prężnie rozwijającym się São Paulo.

Modernistyczne prądy były obecne w architekturze brazylijskiej od lat 20. XX w. za sprawą emigrujących z Europy twórców oraz wykształconych na europejskich uczelniach, rodzimych architektów. Symbolem nowoczesnej architektury w Brazylii stał się budynek Ministerstwa Oświaty i Zdrowia w Rio de Janeiro, ukończony w 1943 r. zaprojektowany przez Lucio Costę i Oscara Niemeyera, konsultowany przez samego Le Corbusiera. „Nie przypuszczałem, że może istnieć na świecie architektura nowoczesna na tak wysokim poziomie, o której myśmy w Polsce tak dobrze, jak nic nie wiedzieli.”* ‒ pisał Korngold z Brazylii w liście do architekta Jeremiego Strachockiego.

Boom gospodarczy po zakończeniu wojny przyczynił się do gwałtownego rozwoju Brazylii. W São Paulo, ważnym ośrodku gospodarczym i przemysłowym, w ciągu dwóch dekad populacja wzrosła ponaddwukrotnie. Nowopowstające budynki miały odpowiadać na potrzeby rozrastającej się metropolii oraz być manifestacją przyszłości i nowoczesności. Proste, funkcjonalne, rozbudowane wzwyż.  

Działalność architektoniczna Lucjana Korngolda w Brazylii
Pierwsze prace na nowym kontynencie Lucjan Korngold, doświadczony projektant, tworzył w biurze architektonicznym Francisco Matarazzo Neto. Prawo do samodzielnego wykonywania zawodu mógł uzyskać dopiero po otrzymaniu brazylijskiego obywatelstwa.

W 1944 r. Polak otworzył własną pracownię i podjął współpracę z architektem Francisco Beckiem, której najbardziej znanym efektem jest biurowiec Edifício Thomas Edison, przy Bráulio Gomes. Sam Korngold zauważał, że „łagodny klimat Brazylii przyczynił się do łatwiejszych realizacji najśmielszych teorii Corbusiera”*, niemożliwych w Europie ze względu na warunki klimatyczne.

Wieżowiec centrum biznesowego w São Paulo
W 1946 r. powstał projekt budynku biurowego Edifício CBI Esplanada, który miał stanąć przy jednym z głównych placów miasta, Ramos de Azevado, w pobliżu ulic Formosa i Parque do Anhangabaú. Inwestorem był przedsiębiorca, Henryk Spitzman Jordana (1906‒1967), który był podobnie jak Korngold wojennym uchodźcą z okupowanej Polski.

Prace rozpoczęte na początku 1947 r. trwały do 1950 r. Projekt obejmował budowę dwóch niezależnych budynków: w części przyziemia o charakterze handlowo-usługowym, w partii wyższych kondygnacji ‒ biurowo-klubowym. Korngold zaproponował fasadę niezależną od konstrukcji, zamykającą całość w spójnej formie zewnętrznej o nowoczesnym języku architektonicznym, stanowiącą nowy element w krajobrazie Vale do Anhangabaú wśród budynków o klasycznym stylu.

Architektura wieżowca Edifício CBI Esplanada
Lucjan Korngold zaprojektował budynek o konstrukcji żelbetowej, odchodząc od szkieletu stalowego, stosowanego przy tak wysokich realizacjach. Aby usztywnić studziesięciometrowy budynek oparty na trzonowym systemie konstrukcyjnym, zastosował także dwa trzony komunikacyjno-instalacyjne. Windy wykonano w Brazylii na licencji amerykańskiej. Posadowienie na działce o ponad 9-metrowej różnicy poziomów wymagało szczególnych rozwiązań w części fundamentów.

Wolny plan kolejnych kondygnacji umożliwiał swobodne kształtowanie przestrzeni biurowych za pomocą ścianek działowych. Prosta, zwarta bryła budynku zachowała klasyczny podział na bazę, korpus główny i zwieńczenie. Najwyższa strefa, dzięki monumentalnym portykom, nie zakłóca jednorodności prostopadłościennej formy, a jednocześnie wypełnia przepis, by trzy najwyższe piętra miały mniejszy obrys od pozostałych.

Budowla zyskała optyczną lekkość dzięki elewacjom w formie żelbetowych ścian żyletkowych z cofniętymi do wnętrza oknami. Nowością było zastosowanie ślusarki okiennej w formie stalowych profili zamówionych w Volta Retonda ‒ pierwszej w Brazylii huty stali, otwartej dwa lata wcześniej. Wycofane okna doskonale chroniły latem przed słońcem i tropikalnym deszczem, zimą zaś przed gwałtownym wiatrem, zwłaszcza że budynek nie posiadał klimatyzacji ani ogrzewania. Głębokie na 50 cm „osłony” okien tworzą siatkę brise-soleil (łamaczy światła), plastycznym efektem światła i cienia dynamizując rytmiczną strukturę elewacji. Oszczędna, geometryczna, jasna bryła do dziś wyróżnia się wśród wysokościowców w São Paulo. W realizacji widać  troskę o proporcje i porządek gwarantujące harmonię oraz o rzeźbiarską jakość całości charakterystyczną dla Korngolda jako architekta.

Projekt w 1948 r. został nagrodzony złotym medalem na Panamerykańskiej Wystawie Architektury w Limie. W roku ukończenia (1950) CBI Esplanada był najwyższą budowlą na świecie o konstrukcji żelbetowej. Budynek stał się ważnym punktem odniesienia dla innych realizacji w centrum São Paulo w kolejnych latach.

Działalność Lucjana Korngolda w Brazylii
Był to pierwszy samodzielny projekt Lucjana Korngolda (naturalizowanego w Brazylii w 1949 r.), chociaż oficjalną licencję architekta uzyskał w sierpniu 1953 r. Przez ponad 20 lat działalności w Brazylii zaprojektował lub współprojektował w São Paulo i Rio de Janerio ponad 30 obiektów biurowych i usługowych, domów jedno- i wielorodzinnych, obiektów przemysłowych i gmachów dla instytucji oraz indywidualnych inwestorów.

Stylistycznie różnorodne realizacje sięgają od Palácio do Comércio, z pionierskim w Brazylii rozwiązaniem konstrukcji zespolonej, po modernistyczną willę Henryka Landsberga w Rio de Janeiro. Sam architekt, tłumacząc trendy w architekturze współczesnej, używał kategorii „technicznego piękna”, które miałoby w wyniku rozwoju nowych technik zastąpić jego klasyczne rozumienie.

Oficjalnie, już jako brazylijski architekt, prowadził własną pracownię. Skupiał wokół siebie grupę młodych projektantów, nieformalną „szkołę”. Pomagał świeżym przybyszom odnaleźć się w nowym środowisku, aktywnie działał w Instytucie Architektów Brazylijskich. Brał aktywny udział w życiu kulturalnym miasta, współpracował z prasą branżową. Pozostał czynny zawodowo do końca życia. Zmarł 6 lutego 1963 r. w wieku 65 lat i został pochowany na cmentarzu Cemitério do Araçá w São Paulo, miejscu spoczynku osób zasłużonych dla Brazylii.

W 1992 r. decyzją Rady Miejskiej ds. Ochrony Dziedzictwa Historycznego, Kulturowego i Środowiskowego Miasta São Paulo (CONPRESP) wieżowiec CBI Esplanada został wpisany na listę zabytków.

*Cytaty za: Grzegorz Rytel, Lucjan Korngold. Warszawa‒Sao Paulo 1897‒1963, Warszawa, 2014 oraz „Architektura”.