Słynna Ostra Brama (lit. Ašmens vartai lub Aušros Vartai) jest jedyną pozostałością dawnych fortyfikacji miejskich Wilna zachowaną do czasów współczesnych. 

Miasto w wiekach średnich zamknięte było pierścieniem potężnych murów z pięcioma bramami miejskimi. Masywna, późnogotycka wieża na planie niemal kwadratur o niemalże dwumetrowych murach powstała wraz z obwodem murów obronnych latach 1503-1514 na mocy przywileju Aleksandra Jagiellończyka z 6 września 1503, a przebudowana, podwyższona i ozdobiona została w 1508 roku przez Zygmunta Jagiellończyka. Tak o niej pisali w wydanym w 1853 opracowaniu J.I. Kraszewski i Władysław Syrokomla: 

„Od wyjścia na prawo wzniesiona była tuż osobna baszta ze strzelnicami na górze, osłaniająca wnijście główne. Nazwanie Ostrej bramy nadane jej zostało od przedmieścia Ostrego (Ostry koniec), na które się otwierała. Długo jednak powszechniej zwano ją bramą Miednicką, i przy opisie wielu wjazdów widziemy ją przystrojoną bogato na przyjęcie znakomitych gości, których przyjmowało to miasto, pokłonem, okrzykiem i podarkiem.” 

Stara nazwa odnosi się do nieistniejącej już warowni Wielkich Książąt Litewskich w Miednikach, dokąd wiódł trakt z Wilna. Dwukondygnacyjna, przedzielona stropem brama posiada w przyziemiu przelot otwarty na północ i południe ze sklepieniem krzyżowym, na elewacji południowej zaś podwyższoną wnękę ze szczeliną służącą do opuszczania kraty, która dodatkowo zamyka wejście. Górną kondygnację zdobi wysoka attyka z reliefowym fryzem, a na północnej i południowej ścianie znajdują się dwie ujęte obeliskami i połączone wolutami aedicule, pomiędzy którymi znajduje się owalny medalion z gryfami i płaskorzeźbą jeźdźca w Pogoni litewskiej. W przewodniku wydanym w 1862 roku w Wilnie przez A.H. Kirkora czytamy, że „Brama ta ze strony przeciwnej, to jest: od wjazdu przez nią do miasta ma jeszcze dawną postać obronną; widać albowiem strzelnice, w których zapewne niegdyś umieszczane bywały działa.” 

Brama Ostra była miejscem gwarnym i ludnym. Wjeżdżały przez nią wozy kupieckie i gromadzono się na handel, tędy przybywali do miasta znamienici goście, przejeżdżały od połowy XVIII wieku kondukty żałobne udające się na cmentarz Rossa. Było to na tyle ruchliwe miejsce, że ledwie trzy lata po wprowadzeniu się tutaj karmelitów, w 1629 roku, zakonnicy musieli wznieść mur dookoła posesji, ponieważ w dzień spokój zakłócał nieustanny ruch pieszy i konny oraz handel, zaś nocą słychać było pijackie okrzyki i śmiechy „niewiast złych obyczajów”. To właśnie bracia karmelici zostali promotorami i krzewicielami kultu obrazu Matki Boskiej Ostrobramskiej. Do tego czasu obraz nie posiadał kaplicy ani własnych ozdób, nie odbierał też wyjątkowego kultu ze strony mieszkańców czy gości przybywających do miasta. „Niemiał bowiem żadney przystoyney Kaplicy, ani przyzwoitey Cudownym Obrazom Ozboby – czytamy w Relacyi o. Hilariona od św. Grzegorza z 1761 roku – ale tylko na tym samym na którym y teraz iest mieyscu, do muru był nieco wpuszczony z okiennicami czyli drzwiczkami nie w zupełny kwadrat zrobionemi od śnieżnych y dżdżystych nawałności Obraz zakrywaiącemi. Przed nim był ganeczek barzo szczupły, na które gradusy proste y ciasne, ledwie tylko nabożnym ludziom do zapalenia (ieśli kto ofiarował) lampy wstęp czyniły”. Obraz znajdował się w głębi muru bramy wedle zwyczaju, podobnie jak w wielu innych miastach chrześcijańskich. Umieszczanie obrazów świętych w bramach umożliwiało powracającym do miasta, wyjeżdżającym z niego w interesach oraz gościom polecenie się pod ich opiekę i obranie za przewodnika lub przewodniczkę w drodze.

Osadzenie karmelitów przy Ostrej Bramie i budowa klasztoru z kościołem pw. św. Teresy możliwe było dzięki wstawiennictwu fundatorów. Ignacy Dubowicz, radny miejski, ofiarował braciom bosakom 5 tysięcy florenów, a także zakupił dwie kamienice na ufundowanie kościoła i klasztoru. W 1632 roku Stefan Krzysztof Pac, podkanclerzy Wielkiego Księstwa Litewskiego, starał się o budowę nowej świątyni i pomógł braciom pomyślnie przeprowadzić kwestie prawno-urzędowe. Już 25 września 1633 roku poświęcono uroczyście kamień węgielny pod budowę kościoła św. Teresy, która trwała przez ponad 20 lat. 15 października 1654 roku świątynię konsekrował biskup wileński Jerzy Tyszkiewicz, a w 1668 roku władze Wilna oddały karmelitom pod opiekę obraz ostrobramski i udzieliły zgody na budowę kaplicy w bramie miejskiej, o co zabiegał o. Karol od Ducha Świętego. Początkowo drewnianą kaplicę konsekrował 12 kwietnia 1671 roku biskup wileński, Aleksander Sapieha, być może przy okazji tego wydarzenia wizerunek Matki Boskiej został przyozdobiony srebrną szatą ze złoceniami. Niedługo później, w 1688 roku, kaplicę oglądał przebywający w Wilnie król Jan III Sobieski, podjęty niezwykle uroczyście przez magistrat wileński. Poza kluczami do miasta i sumą stu czerwonych złotych dla króla, wręczono także 50 złotych królewiczowi Jakubowi, a dworzanie królewscy otrzymali cenne prezenty. Warto dodać, że na sejmie koronacyjnym w 1678 roku Sobieski zrównał Wilno w przywilejach z Krakowem.  

Kaplica w Ostrej Bramie miała być od początku publiczna i nabożeństwa w niej odprawiano dla wszystkich, a utrzymywano ją z datków wrzucanych do skarbon przy bramie wejściowej. 27 maja 1715 roku kaplica spłonęła, ale obraz został uratowany i przeniesiony do kościoła św. Teresy. Rozpoczęto budowę nowej, murowanej kaplicy, która została konsekrowana w 1726 roku. 5 kwietnia 1773 roku wykonaną z cegły i otynkowaną kaplicę na planie wydłużonego, poziomego prostokąta dobudowano do północnej elewacji bramy na równą jej szerokość a wysokość odpowiadającą drugiej kondygnacji wieży. Fasadę zwieńczono trójkątnym tympanonem i zaakcentowano trzema dużymi zamkniętymi półkoliście otworami okiennymi, przy czym środkowe z nich zdobi medalion z monogramem Matki Boskiej, zaś na balustradach bocznych znajdują się mniejsze medaliony z herbami Korony i Litwy.  

14 kwietnia 1718 roku Klemens XIV wydał brewe Cum sicut accepimus, w której podniósł kaplicę ostrobramską do stopnia „Capella publica” i zatwierdził działające przy niej Bractwo Opieki Najświętszej Marii Panny, a jego członkom nadał odpusty zupełne. Ostra Brama stała się wyjątkowym miejscem na mapie Wilna – organizowano tu ważne uroczystości religijne i świeckie przy dźwiękach orkiestry, odbywały się ingresy biskupów i wojewodów wileńskich, np. ingres wojewody Karola Radziwiłła z 1763 roku lub wojewody Michała Kozielsk-Ogińskiego dwa lata później. Przy Ostrej Bramie, jak przy wjeździe do miasta, odbywały się oficjalne powitania i okolicznościowe przemówienia. Ściany Ostrej Bramy z obu stron były pięknie przybierane kobiercami i zielenią, podobnie sama kaplica i obraz. 23 lipca 1785 roku decyzją Trybunału Wielkiego Księstwa Litewskiego ulica Ostrobramska miała otrzymać wyjątkowy status – zakazano na niej handlu podczas trwania nabożeństw, a Żydzi przechodzący przez bramę musieli zdejmować czapki. Jeszcze w połowie XIX wieku według wielu relacji woleli oni całkowicie omijać Ostrą Bramę niż stosować się do tego przepisu.  

Julian Ursyn Niemcewicz w swoich Podróżach historycznych po ziemiach polskich między rokiem 1811 a 1828 odbytych tak pisze o kaplicy ostrobramskiej i cudownym wizerunku Matki Boskiej: „Kaplica jej nad samą umieszczona jest bramą, i dzień cały na ulicę otwarta. Wielką lud zachowuje pobożność ku obrazowi temu; dzień i noc widać mnóstwo klęczących na ulicy przed nim.” O . Hilarion od św. Grzegorza, którego staraniem wybudowano zakrystię przy kaplicy ostrobramskiej i schody do niej prowadzące, wymienia w swojej Relacyi 30 cudów dokonanych za pośrednictwem obrazu ostrobramskiego, najstarszy z roku 1671 (przywrócenie życia dziecku, które wypadło z drugiego piętra na kamienny chodnik). Należy do nich słynna legenda z czasów najazdu szwedzkiego. Szwedzki żołnierz chciał ukraść klejnoty zdobiące szatę Matki Boskiej. Ledwo wyciągnął rękę, a wówczas „siła go jakaś potężna odepchnęła”, został uniesiony w powietrze i roztrzaskany o mur katedry wileńskiej. Z tego czasu pochodzi też historia o odparciu Szwedów przez Antoniego Nowosielskiego, który w obronił fortyfikację wraz z kaplicą, za co ofiarował srebrne votum z wizerunkiem upamiętniającym to zdarzenie. Z kolei w 1794 roku, podczas powstania na Litwie pod dowództwem Jakuba Jasińskiego, przy Ostrej Bramie toczyły się walki między wojskami rosyjskimi i polskimi, w trakcie których zniszczeniu uległ dach i szyby okienne. Prawdopodobnie to wówczas kula rosyjska przeszyła prawe przedramię wizerunku Matki Boskiej Ostrobramskiej. W czasie wojen napoleońskich w 1812 roku wileńskie kościoły poważnie ucierpiały, a kościół św. Teresy został zamieniony na skład wojskowy. Obraz ostrobramski cudem ocalał z wojennej zawieruchy.  

W latach 1829-30 dokonano restauracji kaplicy w stylu klasycystycznym, wówczas odbudowano galerię ze schodami, a na kaplicy umieszczono napis z mosiężnych liter w języku polskim, którego treść ustalił biskup wileński Andrzej Benedykt Kłągiewicz. W tympanonie pod mosiężnym i złoconym okiem opatrzności umieszczono inwokację: „MATKO MIŁOSIERDZIA”, a nad oknami znajdował się ciąg dalszy: „POD TWOJĄ OBRONĘ” i „UCIEKAMY SIĘ”. W 1834 roku Adam Mickiewicz wydał Pana Tadeusza, który przyczynił się do popularyzacji kultu Matki Boskiej Ostrobramskiej dzięki słynnej inwokacji, w której podmiot liryczny prosi o powrót emigrantów do kraju:  

„Panno święta, co Jasnej bronisz Częstochowy 

 
I w Ostrej świecisz Bramie! Ty, co gród zamkowy 

 
Nowogródzki ochraniasz z jego wiernym ludem! 

 
Jak mnie dziecko do zdrowia powróciłaś cudem, […] 

 
Tak nas powrócisz cudem na Ojczyzny łono.” 

W tym okresie (w latach 1843-1855) związany z Wilnem słynny polski kompozytor – Stanisław Moniuszko skomponował cztery „Litanie Ostrobramskie” na chór i orkiestrę. Po powstaniu styczniowym w 1864 roku ks. Piotr Żyliński, ówczesny proboszcz ostrobramski, nakazał zmianę napisu na łaciński w obawie przed represjami ze strony Rosjan. Ostatecznie w 1884 roku władze carskie dokonały kasaty zakonu karmelitów. Po odzyskaniu niepodległości rozpoczęły się starania o przeprowadzenie koronacji Matki Boskiej Ostrobramskiej Królowej Korony Polskiej (Matki Boskiej Miłosierdzia), która odbyła się 2 lipca 1927 roku. Dwie korony poświęcone przez papieża Piusa XI na skronie Matki Boskiej włożył arcybiskup metropolita warszawski Aleksander Kakowski w obecności kardynała Augusta Hlonda i 28 biskupów oraz najwyższych władz państwowych na czele z prezydentem Ignacym Mościckim oraz marszałkiem Józefem Piłsudskim. Papież, pragnąć zachować pokój między narodami polskim i litewskim, sprzeciwił się nadaniu wizerunkowi przy koronacji tytułu Królowej Polski. Po odzyskaniu Wilna przez Polskę umieszczono w 1933 roku w tympanonie słowa oryginalne, tym razem ze złoconego brązu, lecz po drugiej wojnie światowej zostały ponownie usunięte i zastąpione inskrypcją łacińską. W ramach restauracji kaplicy w 1931 roku wykonano dębową boazerię i dodano artystyczny fryz z wezwaniami Litanii loretańskiej, który zachował się do dzisiaj.  

W trakcie II wojny światowej papieskie korony Matki Boskiej Ostrobramskiej zaginęły – prawdopodobnie zostały ukryte, lecz nie ujawniono miejsca ich przechowywania. 26 marca 1942 roku ojcowie karmelici trafili do więzienia niemieckiego na Łukiszkach, a następnie zostali wywiezieni do obozu pracy w Szałtupiu. Po wojnie bracia przenieśli się do Polski. W czasach powojennych, gdy komuniści zmieniali litewskie kościoły w magazyny i urzędy, kaplica Ostrobramska wciąż pełniła swoją dawną funkcję.  

W 1993 roku, przed wizytą Jana Pawła II, została przeprowadzona kolejna restauracja kaplicy w Ostrej Bramie. Papież podczas swojej pielgrzymki ofiarował Matce Boskiej jako wotum złotą różę i piuskę, które są przechowywane w skarbcu. W 2010 rozpoczęto kolejny remont, tym razem zakończony skandalem i powołaniem specjalnej komisji z ramienia Departamentu Ochrony Zabytków przy Ministerstwie Kultury Litwy, która miała ustalić, kto zezwolił na dokonanie zniszczeń i czuwać nad ich naprawą. Kolejny remont ruszył kilka lat temu i zbiegł się z wizytą papieża Franciszka, który modlił się w kaplicy w trakcie swojej pielgrzymki na Litwę 22 września 2018 roku. Wykonano na tę okoliczność nową złotą koronę Matki Boskiej z ofiarowanych przez wiernych złotych wotów, którą papież poświęcił. Na obrazie Matki Boskiej zainstalowano specjalne szkło ochronne. 

Trwające trzy lata prace umożliwiły m.in. odnowienie wewnętrznych krawędzi okien i okiennic, posadzki, szyb czy podłokietników, remont fasady galerii prowadzącej do kaplicy, restaurację organów i wprowadzenie szeregu udogodnień dla osób niepełnosprawnych (w tym windy w odtworzonej dawnej arkadzie od strony dziedzińca), otwarto również skarbiec w pomieszczeniu za kaplicą, gdzie można oglądać dary wotywne, w tym bezcenne relikwiarze, puchary, świeczniki czy monstrancje, a także biżuterię, ordery czy pamiątki. Wśród nich znajduje się srebrna tabliczka od Józefa Piłsudskiego z napisem „Dziękuję Ci Matko za Wilno”. Środki na przeprowadzenie prac renowacyjnych w kaplicy i kościele św. Teresy pochodzą częściowo z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, a całkowitą wartość projektu oszacowano na prawie 3 mln euro.  

„Jest u bram Wilna cudowny obraz Matki Boskiej, Panny Przenajświętszej –- pisał wileński pisarz, polityk, działacz kulturalny Czesław Jankowski w 1928 roku w pracy Wilno w legendzie – nieduża kaplica nadbramna, a przepłynęła przez nią cała kilkusetletnia niedola ludzka... Ba, w niedużej Kaplicy nadbramnej wileńskiej Matki Boskiej Notre Dame de Vilno, od eks-wotów nieskończonych lśniącej, dałoby się pomieścić całą historję Wilna […]”. Obraz Matki Bożej Miłosierdzia przez stulecia strzegł północnych rubieży Rzeczpospolitej, będąc współcześnie enklawą polskości w litewskim Wilnie, łącząc w sobie długą, burzliwą i trudną historię obydwu narodów.  

Lokalizacja: ul. Ostrobramska 14, Wilno, Litwa