W 1864 roku Henryk Siemiradzki, późniejszy autor znanych w całej Europie akademickich „machin” o tematyce antycznej, ukończył studia na Wydziale Fizyko-Matematycznym Imperatorskiego Uniwersytetu Charkowskiego na podstawie pracy O instynkcie owadów, zdobywając tytuł kandydata nauk przyrodniczych. O pierwszym kierunku studiów zadecydowały ambicje ojca, o drugim – jego własne marzenia. Dlatego już jesienią tego roku rozpoczął naukę malarstwa na Cesarskiej Akademii Sztuk Pięknych w Petersburgu. Ze względu na przekroczenie regulaminowego wieku dla przyjmowanych adeptów (do 21 roku życia), początkowo uczył się jako wolny słuchacz i dopiero po dwóch latach udało mu uzyskać status studenta. Siemiradzki szybko odnalazł się w środowisku uczelnianym, na kolejnych dorocznych wystawach zdobywając pochwały, wyróżnienia i medale, a w konsekwencji – uznanie samego rektora Fiodora Bruniego. Z zapałem oddawał się malowaniu oficjalnych tematów akademickich, wymaganych programem studiów. Ale w wolnym od prac studenckich czasie zdarzało mu się wykonywać, w celu podratowania swojego budżetu, tzw. „obstalunki”, czyli obrazy malowane na prywatne zamówienia, przede wszystkim portrety i scenki rodzajowe. 

W liście do rodziców z lutego 1867 roku Siemiradzki z zadowoleniem donosił, że brat jego znajomego, lekarz z Odessy pan Nawrocki, złożył zlecenie na wykonanie obrazu własnej kompozycji artysty (List nr 46, [luty] 1867; Archiwum Papieskiego Instytutu Studiów Kościelnych w Rzymie, PISE, D 10, k. 121-123). Wynagrodzenie ustalili na 80 rubli. Temat dzieła miał być zaczerpnięty „z małorossyjskiego bytu”, czyli z życia codziennego ludności Małorosji, którym to terminem w XIX wieku określane były ziemie ukraińskie wchodzące w skład Imperium Rosyjskiego. Mając w dużym stopniu wolną rękę w kwestii głównego motywu, artysta zdecydował się na wątek nawiązujący do folkloru swoich rodzinnych stron, malując obrzędy związane z obchodami Nocy Kupały. W tradycji ludowej z tym świętem przesilenia letniego, o prawdopodobnie przedchrześcijańskich korzeniach, związane są m.in. zwyczaje plecenia wianków i palenia ognisk. Ogień miał zapewniać zdrowie, powodzenie w miłości i zabezpieczenie przed czarami, dlatego na obszarze niemal całej Słowiańszczyzny w tę letnią noc zwłaszcza młode kobiety skakały przez płomienie, by zapewnić sobie szczęście i wywróżyć termin zamążpójścia. Siemiradzki ważnym punktem swojej kompozycji uczynił właśnie ognisko. Choć sylwetki zebranych wokół niego młodych ludzi w znacznym stopniu przesłaniają jego płomienie, to ich ciepły blask wydobywa z mroku szczegóły postaci w ludowych strojach i w wieńcach z polnych kwiatów na głowach. Jedna z dziewcząt szykuje się właśnie do skoku, czym wzbudza zainteresowanie, a nawet niepokój wśród swoich towarzyszy. Henryk Siemiradzki, wychowując się na podcharkowskiej wsi, niewątpliwie wielokrotnie miał okazję obserwować, a być może także uczestniczyć w uroczystościach Nocy Kupały. Scenę tę mógł więc namalować z własnych obserwacji i doświadczeń, nasycając ją, zgodnie z charakterem tytułowego święta, atmosferą lekko baśniowego mistycyzmu i nieznacznie frywolnej romantyczności.  

Z drugiej strony wyraźnie widoczne są w tym płótnie wpływy innych twórców, którymi artysta się zapewne inspirował. Ten sam motyw skoków przez ognisko w sobótkową noc stał się tematem słynnego, namalowanego w 1856 roku dzieła Iwana Sokołowa, starszego o pokolenie absolwenta petersburskiej Akademii Sztuk Pięknych, który w czasie studiów Siemiradzkiego wciąż utrzymywał kontakty z macierzystą uczelnią i był już posiadaczem zaszczytnego tytułu akademika. Natomiast charakterystyczny zabieg skontrastowania w jednej nokturnowej scenie dwóch źródeł światła – naturalnego księżycowego i sztucznego, bijącego od ogniska – został spopularyzowany przez XVIII-wiecznego pejzażystę Claude’a Josepha Verneta i jego licznych naśladowców. Być może Siemiradzki miał okazję zaobserwować go podczas swoich licznych wizyt w Ermitażu, gdzie podobno z pasją zajmował się nie tylko podziwianiem, ale także kopiowaniem dzieł europejskich mistrzów. 

Mimo iż obraz Siemiradzkiego nie jest wolny od rysunkowych mankamentów, warsztatowych niedociągnięć i pewnej sztywności (trzeba pamiętać, że malował go, będąc dopiero na trzecim roku studiów), być może ze względu na swojąa nastrojowość i autentyzm ujęcia ludowej obyczajowości spełnił on oczekiwania zleceniodawcy i spotkał się z ciepłym przyjęciem. W listopadzie 1867 roku artysta relacjonował bowiem pomyślne wieści w korespondencji do rodziców: 

 „Nawrocki otrzymał list od brata, w którym mu ten donosi iż moja Noc na Iwana Kupały doszła go już i niezmiernie się podobała jak jemu tak też i wszystkim jego znajomym; kazał mi oświadczyć swoją wdzięczność” (List nr 56, 11 listopada 1867; Archiwum Papieskiego Instytutu Studiów Kościelnych w Rzymie, PISE, D 10, k. 147-150). 

 Nowy właściciel do tego stopnia był zadowolony z otrzymanego dzieła, że planował wysłać je na najbliższą wystawę sztuki w Odessie. Ponad stulecie później, w 1983 roku, został on zakupiony od spadkobierców pierwszego właściciela do zbiorów Lwowskiej Narodowej Galerii Sztuki, uzupełniając tym samym bogatą kolekcję prac Siemiradzkiego w lwowskim muzeum. 

Obraz ten jest o tyle ciekawy, że nie tylko należy do nielicznych zachowanych prac z okresu młodzieńczego artysty, ale co więcej reprezentuje rzadką w jego dorobku tematykę rodzajową. Jak było to wspominane, w okresie studiów, dążąc do finansowego uniezależnienia się od rodziców, Henryk Siemiradzki tworzył także dzieła z pobudek komercyjnych, realizowane na zamówienia bądź przeznaczone na sprzedaż, starając się dostosowywać do oczekiwań ówczesnych odbiorców. Do poszukiwanych wówczas motywów należały także sceny z życia codziennego. Wiadomo o kilku podobnych pracach malarza wykonanych w nadziei na zarobek: dla petersburskiego kolekcjonera Aleksandra Iwaszowa wykonał kompozycję z bandurzystą, któremu dziewczyna przy studni daje pić; kilkukrotnie wystawiał bliżej nieznane obrazy rodzajowe w salonie miejscowego marszanda Beggerowa; w tym samym dokładnie roku, gdy malował Noc na Iwana Kupały, licząc na pieniężną nagrodę, wziął udział (bez sukcesu) w konkursie petersburskiego Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych na „scenki z życia petersburskiego”. Opowiadając na potrzeby rynku, młody malarz zapewne świadomie wybierał wątki lekkie i przyjemne dla oka, które miały szansę spodobać się potencjalnym klientom. Większość z tych dzieł jest dzisiaj nieznana. Ale pewną analogię do sceny sobótkowej, poprzez aurę tajemniczości i nokturnowy charakter, może stanowić obraz Noc św. Andrzeja – Wróżbitka z tego samego 1867 roku (kolekcja prywatna). 

Z czasem jednak tematyka codzienna zaczęła znikać w twórczości artysty, coraz silniej wypierana przez mitologię i antyk. Józef Dużyk w swojej biografii malarza przytoczył anegdotę, według której pod koniec swych studiów Siemiradzki został zaproszony na wizytę na dwór wielkiego księcia Włodzimierza. Carski protektor sztuk zapytał go o aktualne zajęcia, a gdy usłyszał o malowaniu małych obrazków rodzajowych, miał Siemiradzkiemu robić wyrzuty, uważając, że jego talent jest stworzony do wielkich kompozycji historycznych (J. Dużyk, Henryk Siemiradzki. Opowieść biograficzna, Warszawa 1986, s. 97-98). Nie jest pewne, czy ta dyskusja miała decydujący wpływ na wybór drogi artysty, ale ostatecznie to właśnie w tematyce antycznej Siemiradzki odnalazł swoje powołanie. Zwłaszcza, gdy po ukończeniu studiów mógł dzięki rządowemu stypendium wyjechać do Włoch, gdzie uległ zachwytowi nad italskim niebem i zabytkami starożytności. 

Lokalizacja: Lwowska Narodowa Galeria Sztuki, Lwów