Na pomniku Ivana Gundulića, wspaniałej postaci literatury chorwackiej, zlokalizowanym w malowniczym sercu Dubrownika, znajduje się scena mająca powiązania z historią Polski. Mowa tutaj o przedstawieniu Władysława IV Wazy lub jak chcą inni hetmana Jana Karola Chodkiewicza, a może Stanisława Lubomirskiego. Tajemnica tożsamości postaci zdobiącej frontową plakietę pomnika Gundulića stanowi interesujący wątek w historii zarówno pomnika, jak i samego poety.

Ivan Gundulić, uważany za jednego z najwybitniejszych przedstawicieli renesansu w chorwackiej literaturze, swymi dziełami zyskał nie tylko ogromną popularność w swoich czasach, ale również trwałe miejsce w kulturze i historii regionu. Aby zrozumieć, dlaczego na pomniku poety znalazła się postać związana z Polską, warto zgłębić się w koncepcję poematu. Pomnik Gundulića w Dubrowniku nie tylko celebruje pamięć o wielkim poecie, ale również uwypukla pewne nieoczywiste kulturowe i historyczne powiązania między Chorwacją a Polską. Dla Ivana Gundulićia wojna chocimska z 1621 roku stała się inspiracją do stworzenia historycznej epopei. Początkowo, utwór miał koncentrować się na postaci Osmana, który obejmując tron turecki, zainicjował atak na tereny Rzeczypospolitej. W miarę rozwijania narracji Gundulić poszerzył kontekst o bitwę pod Chocimiem i Polski triumf, który stał się symbolem nadziei na wyzwolenie. Poemat „Osman” w dwunastu pieśniach opowiada o klęsce Turcji pod Chocimiem oraz późniejszych losach Osmana. Napisany jest oktawą i uważany za arcydzieło literatury chorwackie, charakteryzuje się wysokim kunsztem i bogactwem stylistycznym
Ivan Gundulić był jednym z najwybitniejszych i najbardziej wpływowych poetów chorwackiej literatury doby baroku. Urodzony 8 stycznia 1589 roku w Dubrowniku, ówczesnej Republice Raguzy. Pochodził z zamożnej i wpływowej rodziny szlacheckiej, co umożliwiło mu odebranie starannej edukacji. Jego życie i twórczość związane były z Dubrownikiem, który w tamtym czasie był ważnym ośrodkiem kultury i nauki. W młodym wieku wyjechał na studia, które pozwoliły mu zgłębić literaturę klasyczną, filozofię i teologię. Ta wszechstronna edukacja miała duży wpływ na jego późniejszą twórczość. 

Dzieła Gundulicia, o patriotycznej wymowie i duchu wolnościowym, przyczyniły się do umocnienia tożsamości narodowej Chorwatów. Były też inspiracją dla późniejszych twórców. Gundulić promował też język chorwacki, co miało istotne znaczenie dla rozwoju języka narodowego. 

Tak ważna postać nie tylko w literaturze, ale w życiu narodowym Chorwatów, nie mogła nie być zauważona w wieku XIX, kiedy tendencje narodowowyzwoleńcze nabierały szczególnego znaczenia. I w tym kontekście należy widzieć idee wzniesienia jego pomnika. 

Jego twórcą był Ivan Rendić, chorwacki rzeźbiarz, wykształcony w Wenecji i Rzymie, ale pochodzący z miejscowości Imotski, wówczas części Austro-Węgier, a dzisiaj Chorwacji. Rendić wykształcony w klasycznej kulturze, był przedstawicielem zachowawczych tendencji w rzeźbie. Po powrocie na Bałkany zaangażował się w życie artystyczne. Jego prace obejmują zarówno pomniki, jak i m.in. popiersia wybitnych postaci z historii i kultury Chorwacji. Charakteryzują się realizmem i szczegółowością, pomnik Gondulića jest jednym z jego najważniejszych dzieł, chociaż szczególnie w zachwianiu proporcji między rzeźbą a cokołem może niekoniecznie najbardziej udanym. Artysta zdaje się zbytnio skupiać na detalu, przez co umyka mu nieco siła wyrazu całości. 

Idea wzniesienia pomnika Gundulića w Dubrowniku narodziła się około roku 1880 r., kiedy  powołano pierwszy komitet budowy pomnika Gundulića, w skład którego weszli  hrabia Medo Pucić i wybitni dubrowniccy intelektualiści tacy jak Per Budmanija, Ivan Kaznačić, Mata Vodopić i Luka Zora. Komitet w 1884 roku wydał odezwę wzywającą do poparcia idei wzniesienia pomnika, jak donosiła prasa "zebrano ponad 11 000 fiorinów. — to miła rzecz, gdy pomyślimy o nędzy ekonomicznej naszego narodu w ogóle, ale tak naprawdę nie wystarczy, aby ponieść koszty, na jaką zasługuje Gundulić...”

Początkowo odsłonięcie planowano na rok 1888 r. w 300. rocznicę urodzin Gundulića.  Należy podkreślić, że problemy finansowe i opóźnienie przy wznoszeniu pomnika doprowadziły do tego, że w 1891 r. powołano z inicjatywy autonomicznego rządu Serbii nowy komitet, na którego czele stanął lord Marinica Đorđi. Przeglądając Nieprzypadkiem po zmianie komitetu największy datek pochodził od króla Serbii Aleksandara Obrenovića.

W niedzielę 25 czerwca 1893 roku na Poljanie, największym placu w Dubrowniku, odsłonięto pomnik Gundulića. Odsłonięcie pomnika miało miejsce 26 czerwca 1893 roku i było wielkim, trwającym trzy dni wydarzeniem, które obok wymiaru patriotycznego, przyczyniło się także do popularyzacji miasta jako ośrodka turystycznego. Uroczystości miały jednak przede wszystkim znaczenie narodowo-polityczne  Organizacja  uroczystości, chociaż zaangażowała właściwie wszystkie siły polityczne, władze miejskie oraz organizacje społeczne to nie towarzyszyło jej zjednoczenie ponad podziałami. Na czele stał Komitet do Spraw Wzniesienia Pomnika Gundulića, który starał się nadać uroczystości dubrownicko-południowosłowiańskie znaczenie, aby ominąć jej wymiar narodowy i potwierdzić ideę serbskiej przynależności Dubrownika. Jednak pod wpływem sił narodowych przekształcił się w chorwackie święto narodowe, co szczególnie widoczne stało się podczas uroczystości.  

O skali przedsięwzięcia świadczy, że na uroczystości przybyło ponad 5000 osób. Nawet jeżeli współcześnie te liczby – chociażby w kontekście turystów odwiedzających Dubrownik każdego dnia – mogą nie robić wrażenia, to wówczas były naprawdę dużym wydarzeniem. Aby nadać mu odpowiednią oprawę, zaproszono wielu znamienitych gości  nie tylko z Dalmacji, ale też Istrii, Chorwacji Zagrzebiańskiej, Bośni i Hercegowiny, Wojwodiny i Czarnogóry. Wśród nich znaleźli się m.in. biskup i polityk Josipa Strossmayera (1815-1905) zwolennik idei jedności Słowian południowych, Franjo Račkiego (1828-1894) chorwacki historyk, polityk i duchowny katolicki, który odegrał istotną rolę w chorwackim odrodzeniu narodowym, pisarze m.in.: Eugena Kumičića czy Jovana Jovanovića, badaczy Baltazara Bogišića i Tadiji Smičiklasa i wielu innych osób. Wśród nich także namiestnik Dalmacji Ambroza Marojčić. Dobór gości miał akcentować lokalny dubrownicki i południowosłowiański charakter, ale i lojalność wobec monarchii oraz serbsko-chorwackiego zjednoczenia.  Inicjatywę przejęli jednak mieszkańcy Królestwa Dalmacji, którzy śpiewali chorwackie pieśni, wznosili polityczne okrzyki, manifestowali barwy narodowe. 

Odsłonięcie pomnika i uroczyste obchody miały jeszcze jeden istotny aspekt. Stała się ważnym impulsem do rozwoju miasta jako ośrodka turystycznego.  Dla słabo zaludnionej i znajdującej się w ekonomicznej zapaści Dalmacji miało to niebagatelne znaczenie. 

Od 25 czerwca członkowie komitetu powitalnego witali gości przybywających statkami do portu, grała orkiestra, jednak wiadomo, że część przybyszy śpiewała hymn chorwacki, wznoszono też okrzyki „Niech żyją Chorwaci!” niech żyje zjednoczona Chorwacja!” Tego wieczoru, w wigilię uroczystości, niebo rozświetliły wystrzały z armat, a w teatrze odbyła się akademia.
Następnego dnia, skoro świt, bo od 4 rano ulicami miasta przeszła orkiestra. Zaś o godzinie 6, przy ponownie przy dźwiękach orkiestry i salwach armatnich rozpoczęły się uroczystości. Przed południem w katedrze odbyła się Masza świętą, po której rozpoczął się uroczysty pochód do miejsca, gdzie miał zostać odsłonięty pomnik, czyli na plac, który obecnie - zgodnie z decyzją Rady Miejskiej Dubrownika z 11 października 1893 roku – również nosi imię Gundulićia. Na czele pochodu niesiono chorągwie, dalej szły orkiestry, goście, przedstawiciele organizacji społecznych, stowarzyszeń, radni miejscy, a na samym końcu przedstawiciele Komitetu ds. Wzniesienia Pomnika. Uroczystość odsłonięcia pomnika uświetniono przemówieniem przewodniczącego Komitetu oraz uroczyste składanie wieńców. Atmosfera jednak była napięta. Z jednej strony usłyszeć można było głosy „Chwała serbskiemu poecie!”, a z drugiej – bardziej liczne „Chwała chorwackiemu poecie”. Wieczorem miasto błyszczało od uroczystych iluminacji, a w mieście odbywały się koncerty i inne uroczystości.

27 czerwca kontynuowano uroczystości. Po południu ponownie rozbrzmiały salwy armaty, a następnie odbył się festyn ludowy oraz publiczna loteria, po której nastąpiły gry, śpiew i tańce ludowe, koncerty oraz sprzedaż pamiątek. Wieczorem miasto rozświetliły iluminacje, na parowcach organizowano koncerty, a morze oświetlały fajerwerki, kończąc tym samym bogate w wydarzenia obchody.

Pomnik i sam Gundulić stały się ważnym punktem w mieście, a wraz z nimi w centrum wydarzeń znalazł się Polski król. Chociaż z tego, kto na pomniku jest przedstawiony zdawać mogli sobie sprawę jedynie Ci, którzy czytali poemat. Jego postać znalazła się na frontowej plakiecie przedstawiającej „triumfalne przybycia króla Władysława”. Scena odnosi się zapewne do 10 pieśni poematu. Pozostałe plakiety nie mają już polskich odniesień i przedstawiają porwanie przez Kizlar-aga Sunčanicy, pustelnik (św. Błażej) błogosławiącego chrześcijańskiego bohatera oraz „wolność” przedstawienie młodej kobiety zasiadającej na tronie z napisem „uosobieniem wolności” oraz „personifikacja Republiki Dubrownika”. Scena ukazuje także położenie ówczesnej Republiki Dubrownika pomiędzy Turcją a Republiką Wenecką.

Dlaczego jednak pojawiają się odmienne głosy, kto jest przedstawiony na plakiecie – Władysława IV Waza, Jan Karol Chodkiewicz czy może – bo i takie głosy czasem się pojawiają Jan III Sobieski. Ten ostatni pogląd wynika chyba wyłącznie z prostego skojarzenia, że tym, który podbił Turków, był Jan III Sobieski. W przypadku Władysława IV i Chodkiewicza sprawa jest nieco bardziej skomplikowana. Dowódcą wojsk polskich w 1621 r., które miały dać odpór wojskom turecko-tatarskim mianowany został Jan Karol Chodkiewicz, który dotarł pod Chocim. Przyszły król Polski Władysław IV również brał udział w kampanii, ale z powodu choroby nie brał bezpośredniego udziału w walkach o Chocim, pozostając jednak w obozie, brał m.in. udział w naradach. Sprawę komplikuje jeszcze fakt, że 24 września 1621 zmarł Chodkiewicz, przekazując władzę hetmańską Lubomirskiemu. Niedługo potem doszło do zawieszenia broni, które nie było militarnym zwycięstwem Rzeczypospolitej, bitwa bowiem właściwie pozostała nierozstrzygnięta, ale strategicznie już tak – pozwoliła na zatrzymanie tatarskiej nawałnicy. Wojska reprezentujące trzy wielkie narody Rzeczpospolitej – Polaków, Litwinów i Kozaków – wspólnie odparły ponad dwukrotnie liczniejsze siły tureckie. Formalnie dowódcą był zatem Stanisław Lubomirski, faktycznie to Chodkiewicz dowodził przez większość kampanii, a splendor spadł po powrocie do Krakowa na księcia Władysława, którego okrzyknęła obrońcą chrześcijaństwo, co przyniosło mu sławę wykraczającą poza granice Rzeczypospolitej. I do tego właśnie odwołał się Gundulić, a zatem to niewątpliwie Władysław IV jest na frontowej plakiecie. Chociaż oczywiście przedstawienie nie ma cech portretowych.

Posąg Gundulića wykonany jest z brązu i umieszczony na cokole oblicowanym marmurem, przedstawia poetę w długiej kręconej peruce i szlacheckim stroju. W lewej ręce trzyma zwitek papieru, w prawej ręce gęsie pióro, zachowując się, jakby został złapany w chwili artystycznej inspiracji. Marmurowy cokół ozdobiony jest motywem gotyckim. W górnej części cokołu znajduje się napis ČIVU TO FRANA GUNDULIĆ / NAROD / 1893 //. Poniżej znajdują się cztery płaskorzeźby z brązu o wymiarach 70 x 110 cm ze scenami z poematu Osmana. Nie został odkuty się natomiast napis widoczny na rysunku przedstawiającym projekt pomnika z 1892 r., który umieszczony miał być na ukośnej płycie u podstawy pomnika. W 1944 r. co prawda uległ on uszkodzeniu w wyniku bombardowania aliantów, jednak na zachowanym zdjęciu, gdzie widoczna jest płyta bez napisu. 

Plakiety, jak możemy wnosić po dacie znajdującej się przy sygnaturze, zostały opracowane w roku 1892.