W XVII w., gdy modernizowano świątynię, jej dawne wyposażenie znajdowało czasem nowych użytkowników i nowe miejsca ekspozycji. Zmieniany wystrój kościołów był ofiarowywany lub sprzedawany. W ten też sposób cerkiew w Żyrawce zyskała wybitne dzieło, które dzisiaj uznawane jest za jedno z najcenniejszych osiągnięć lwowskiej rzeźby pierwszych dekad XVII stulecia.

Historia cerkwi w Żyrawce
W niewielkiej wsi Żyrawka (Жирівка), leżącej kilkadziesiąt kilometrów na południe od Lwowa (współcześnie w rejonie pustomytyckim obw. lwowskiego), znajduje się malowniczo usytuowana drewniana cerkiew pw. św. Michała Archanioła. Najstarsza wzmianka o tutejszej świątyni pochodzi dokładnie z połowy wieku XVI. W jej miejscu, w roku 1684 stanęła nowa budowla, również drewniana. Tę z kolei, z powodu złego stanu, zastąpiła obecna cerkiew wzniesiona przez parafian w roku 1770, za probostwa Andrija Snihorewycza.

Wśród licznych tego typu skromnych wiejskich świątyń cerkiew w Żyrawce wyróżnia okazałe retabulum wraz z grupą rzeźb, szczelnie wypełniające zamknięcie niewielkiego prezbiterium. Dla wiernych zwiedzających jest ono właściwie niewidoczne, przesłonięte wysokim ikonostasem. W miejscowej tradycji, utrwalonej w naukowej literaturze, zachowała się świadomość pochodzenia rzeźbiarskiej kompozycji z rzymskokatolickiej katedry we Lwowie. Za ołtarz miano zapłacić 600 zł. Ołtarz był stary, lecz ustawiony w nowej cerkwi zaspokajał ówczesne potrzeby kultowe miejscowej parafii greckokatolickiej.

Modernizacja lwowskiej katedry – relokacja jej wyposażenia
Wspomniane wydarzenie było niewątpliwie związane z rozpoczętą w roku 1765 modernizacją (barokizacją) wnętrza katedry lwowskiej. Na wielką skalę prace takie podjął ówczesny metropolita lwowski arcybiskup Wacław Hieronim Sierakowski (1699/1700‒1780, metropolita lwowski w latach 1760‒1780). W konsekwencji z kościoła katedralnego usunięto liczne sprzęty, m.in. ołtarze, ławy, nagrobki, epitafia, stare, zniszczone, przeszkadzające w sprawowaniu kultu lub nieodpowiadające już gustom estetycznym. W miejsce dawnych ołtarzy fundowano nowe. Stare retabula ulegały zniszczeniu, czasem jednak znajdowały nowych użytkowników i nowe miejsca ekspozycji, były ofiarowywane lub sprzedawane.

Działania takie nie były odosobnione i w wieku XVII, i w następnym stuleciu. W takim zjawisku można dopatrzeć się także pewnego szacunku dla obiektów związanych z kultem, a może nawet dostrzegania ich wartości historycznych i artystycznych. Spektakularnym przykładem jest okazały renesansowy ołtarz w kościele w podkieleckim Bodzentynie. Został tam przeniesiony z krakowskiej katedry, gdy postanowiono wznieść barokowe retabulum, do dzisiaj zdobiące wawelską świątynię.

Przykładem pozyskiwania do świątyń starego wyposażenia na ziemiach ruskich Korony jest piękny ołtarz z marmuru i alabastru w dawnym potrynitarskim kościele pw. św. Mikołaja we Lwowie. Manierystyczne dzieło, wykonane w roku 1599 dla lwowskiej katedry, trynitarze pozyskali do swojej świątyni w roku 1771. Najciekawszy jest fakt, iż tym razem dokonano transakcji i przeniesienia sprzętu liturgicznego pomiędzy świątyniami dwóch obrządków: rzymskokatolickiego i greckokatolickiego, które na terenach wschodnich Rzeczypospolitej nie zawsze pozostawały w przyjaznych, braterskich stosunkach.

Retabulum w cerkwi w Żyrawce
Ustawienie rzeźbionego retabulum, o proporcjach dostosowanych do wysokiego wnętrza gotyckiej katedry, wymagało w nowych warunkach daleko idących ingerencji zarówno w rozmiary samej struktury, jak i w materię rzeźbiarskiej dekoracji. W obecnym stanie z pierwotnego dzieła pozostała część środkowa z predellą (podstawą retabulum, nastawy ołtarzowej) i centralnym polem, ujęta po obu stronach parami kolumn o kręconych trzonach, zwanych jerozolimskimi. Pozostały także różne elementy architektoniczne, zwieńczenie i pewien zespół rzeźb figuralnych, swobodnie rozmieszczony na retabulum oraz na ścianach prezbiterium cerkwi w Żyrawce.

W centrum ołtarza mogło pierwotnie znajdować się przedstawienie Wniebowzięcie Marii. Wydaje się, że przemawia za tym szerokie obramienie, szczelnie wypełnione płaskorzeźbionymi chórami muzykujących aniołów. W predelli umieszczono scenę Stworzenie Adama. Jej bohatera, ukazanego w półakcie, cechuje typowo sarmacki typ urody z wąsami i podgoloną czupryną. W zwieńczeniu widnieją rzeźby Mojżesz i Dawid. Najefektowniejszym elementem są kręcone kolumny opasane girlandami kwiatów, szczelnie obsiadłe przez rój puttów w bardzo zróżnicowanych pozach. 

Retabulum w Żyrawce słusznie uznano za dzieło wybitne, jedno z najcenniejszych osiągnięć lwowskiej rzeźby pierwszych dekad XVII stulecia. Przy zachowaniu należnych proporcji trudno nie dostrzec w nich śladów wielkiej sztuki włoskiej – schematów kompozycyjnych stworzonych przez Michała Anioła na sklepieniu kaplicy Sykstyńskiej, w scenie stworzenia Adama, czy Berniniowskich kolumn nad konfesją św. Piotra w bazylice watykańskiej.

Pytanie tylko czy prowincjonalny rzeźbiarz słyszał o tych arcydziełach, czy może były mu znane z wtórnych realizacji rozpowszechnianych przez grafikę. Wrażenia estetyczne niweczy dzisiaj prymitywna, agresywna kolorystycznie polichromia, którą pokryto rzeźby podczas remontów cerkwi w latach 1865 i 2010.

Pomimo podejmowanych prób atrybucyjnych ołtarz pozostaje dziełem anonimowego artysty. Nie jest on także, co z zastrzeżeniami sugerował wybitny lwowski historyk sztuki Mieczysław Gębarowicz (1893‒1984), dawnym głównym ołtarzem lwowskiej katedry łacińskiej, wykonanym w latach 1616‒1620, z fundacji arcybiskupa lwowskiego Jana Andrzeja Próchnickiego (ok. 1533‒1633) i kanonika Łukasza Kalińskiego (1578‒1633), późniejszego sufragana lwowskiego. A szkoda, wspomniany bowiem ołtarz główny z umieszczonym w nim okazjonalnie cudownym obrazem Matki Boskiej Domagaliczowskiej, był świadkiem historycznych ślubów króla Jana Kazimirza 1 kwietnia 1656 r. Nie można też identyfikować tego ołtarza z usuniętym z katedry ołtarzem Świętej Trójcy, z lat 80. wieku XVII. Nie wpływa to jednak na ocenę wartości artystycznych i historycznych retabulum w Żyrawce. Na spopularyzowanie dzieła nie ma większych szans z racji jego usytuowania, uniemożliwiającego nawet wykonanie całościowej dokumentacji fotograficznej.