Gieranony to miejscowość związana z rodem Gasztołdów. To tutaj był zamek uznawany według tradycji za miejsce pierwszego spotkania Zygmunta Augusta i Barbary Radziwiłłówny, wówczas jeszcze żony Stanisława Gasztołda. Ślub brali w kościele, który funkcjonuje do dzisiaj, chociaż po kilku przebudowach.

Gieranony – rezydencja rodu Gasztołdów
Niewielkie Gieranony położone są na historycznej Wileńszczyźnie, a obecnie znajdują się w granicach Białorusi, w rejonie iwiewskim obwodu grodzieńskiego. Swoją najwcześniejszą historię łączą z rodem Gasztołdów – jednym z najmożniejszych na Litwie w XV i początku XVI w. Książę Zygmunt Kiejstutowicz w 1433 r. nadał Gieranony swemu marszałkowi nadwornemu i jednemu z najbardziej wpływowych litewskich wielmożów – Iwaszce Gasztołdowi (1393–1458). Było to raczej potwierdzenie posiadania, gdyż dobra te w rękach rodziny znajdowały się już w końcu XIV w. Za pierwszego właściciela wsi można uznać Andrzeja Gasztołda (1342–1408), starostę wileńskiego, ojca wspomnianego Iwaszki. Gieranony, jako rezydencja rodu, wzmiankowane były również w krzyżackich drogowskazach z około 1400 r.

Kolejnym przedstawicielem rodziny, który miał duży wpływ na rozwój miejscowości, był wnuk Iwaszki, Olbracht Gasztołd (1470–1539), kanclerz litewski i wojewoda wileński. Gieranony były jego ulubioną posiadłością, którą uczynił prawdziwie wielkopańską rezydencją, wznosząc przed 1525 r. okazały zamek, godny dostojnika tytułującego się hrabią na Murowanych Gieranonach.

Dziedzicem Olbrachta był jego syn Stanisław (ok. 1507‒1542), wojewoda trocki, ostatni z rodu, zmarły bezpotomnie w 1542 r. Wdowa po nim, Barbara Radziwiłłówna (1520‒1551), późniejsza królowa polska i wielka księżna litewska (żona Zygmunta Augusta), zachowała dożywocie na Gieranonach, same jednak dobra powróciły do domeny monarszej. Starostwo gieranońskie stało się od tej pory królewszczyzną.

Gieranony – kolejni właściciele
W 1795 r. dobra zostały przejęte na skarb państwa rosyjskiego i otrzymał je faworyt carycy Katarzyny II, gen. Aleksander Bezborodko (zm. 1799). Po nim dobra odziedziczył jego brat Eliasz, od niego w r. 1812 kupił je Wojciech Pusłowski (1762‒1833), działacz gospodarczy, marszałek szlachty powiatu słonimskiego. Od synów Pusłowskiego w roku 1849 nabył Gieranony Samuel Łaniewski-Wołk (1768‒1851) i przekazał swojej córce Weronice, zamężnej z Oskarem Korwin-Milewskim. Po nich dziedziczył ich syn Ignacy Karol (1846‒1926). Była to postać niezwykle barwna, jeden z bohaterów popularnej powieści Zygmunta Miłoszewskiego „Bezcenny”, twórca wybitnej kolekcji malarstwa polskiego, od roku 1897 przechowywanej przez kilka lat w Gieranonach. Po roku 1918 sprzedał majątek swemu siostrzeńcowi Szymonowi Meysztowiczowi (1876‒1940), żonatemu z Antoniną z Morawskich, którzy byli ostatnimi właścicielami Gieranon.

Historia kościoła w Gieranonach
Pierwszy gieranoński kościół parafialny pw. św. Jana Chrzciciela został ufundowany w 1471 r., obecnie jednak nie istnieje. Natomiast w 1519 r., równocześnie z budową zamku, w jego sąsiedztwie wzniesiony został murowany kościół pw. św. Mikołaja, który dodatkowo pełnił funkcję kaplicy zamkowej. W 1537 r. odbył się tutaj ślub Barbary z Radziwiłłów i Stanisława Gasztołda.

W 1529 r., na mocy pozwolenia papieża Klemensa VII, Olbracht Gasztołd ufundował przy tym kościele infułację i odtąd zaczął on pełnić rolę świątyni parafialnej. Ustanowienie infułacji oznaczało przywilej używania przez proboszcza podczas uroczystych nabożeństw elementów stroju biskupiego (infuły, nakrycia głowy). Podnosiło to nie tylko prestiż parafii, lecz także jej kolatora, toteż Olbracht Gasztołd bardzo hojnie uposażył swą fundację nadaniami ziemskimi. W testamencie z 1539 r. fundator przekazał jej również cenne i kunsztowne naczynia oraz szaty liturgiczne, zlecił też wymurowanie przy kościele zakrystii, gdzie miały być one przechowywane. Wśród darów znalazły się dwie monstrancje, krzyż z czterema kamieniami, dwie srebrne kadzielnice, łódka na kadzidło, infuła ozdobiona drogimi kamieniami, mszał w srebrnej oprawie, srebrny pozłacany pastorał, dwie srebrne laski procesyjne, trzy pozłacane pacyfikały, relikwiarz Świętych Niewiniątek w formie tabliczki; dwa relikwiarze w formie rąk z relikwiami Jedenastu Tysięcy Dziewic oraz szaty liturgiczne z kosztownych jedwabnych tkanin, zdobione haftem złotą nicią.

Dary Gasztołda dla kościoła
Na szczególną uwagę zasługują monstrancje, które zachowały się do dziś. Jedna z nich została w 1698 r. przekazana do skarbca katedry wileńskiej i tam już pozostała. Jej pochodzenie nie uległo jednak zapomnieniu i do dziś znana jest pod nazwą wielkiej monstrancji gieranońskiej. To niezwykle okazałe (1,5 m wysokości) i artystycznie doskonałe dzieło złotnicze. Ma typową dla gotyku architektoniczną, wieżyczkową formę. Jest eksponowana w Wilnie i od dawna już stanowi przedmiot zainteresowania badaczy.

W niemniejszym stopniu zasługuje na uwagę druga z monstrancji, która nadal jest w gieranońskim kościele i pozostaje niemal nieznana. Znacznie mniejsza od swej sławnej rówieśniczki, dorównuje jej wirtuozerią wykonania a wyrafinowaniem kompozycyjnym nawet przewyższa. Pierwotnie gotycka, została w XVIII w. przerobiona i uzyskała banalną rokokową glorię, ale ów brak jednorodności stylowej nie przyćmił jej wyjątkowej urody. Maestria, z jaką wykonano ażurową stopę i trzon, zbudowane z gałązek suchej, przypominającej oset wici akantowej, w którą wkomponowano tarcze z herbami Olbrachta Gasztołda (Awdaniec, Hippocentaurus, Zadora i Druck) oraz zdobione koralami plastyczne kwiaty, stawia tę monstrancję w rzędzie najwyższych osiągnięć późnogotyckiego złotnictwa europejskiego. Być może wiązać ją można z którymś z ośrodków niemieckich, być może z Norymbergą.

Przebudowa kościoła w Gieranonach
W roku 1779 tragiczny pożar doszczętnie zniszczył wyposażenie wnętrza oraz poważnie uszkodził budynek gieranońskiego kościoła. Jeszcze w tym samym roku został on odremontowany staraniem proboszcza ks. Jana Horaina. Budowli nadano wtedy nowy, późnobarokowy kształt. Zachowane jednak zostały „ściany dawniejsze”, które wzmocniono szkarpami. Dobudowano też kruchtę i nową fasadę.

Najbardziej interesującym elementem wnętrza jest murowany chór muzyczny o wybrzuszonym narysie i wyrazistej artykulacji, dobrze prezentujący cechy wileńskiego baroku. Wykonano wówczas również zachowane do dziś wyposażenie: ołtarze, ambonę i chrzcielnicę. Z ofiarowanych przez Olbrachta Gasztołda przedmiotów zachowały się wtedy jedynie dwa pastorały i monstrancja z koralami, którą poddano wzmiankowanej przeróbce.

Wygląd kościoła z połowy XIX w. dokumentują dwa obrazy w technice gwaszu (farby wodnej, pokrewnej akwareli) malarzy wileńskich: Stanisława Januszewicza oraz Kanutego Rusieckiego (1800–1860). Z fundacji Oskara Korwin Milewskiego w roku 1859 dobudowano do prezbiterium kaplicę św. Hipolita, z kryptą przeznaczoną na groby rodzinne. Jednocześnie rozbudowano starą zakrystię, która otrzymała analogiczną do kaplicy formę.

W okresie międzywojennym nadano szczytom kaplic neobarokowe, malownicze formy. Po drugiej wojnie światowej kościół gieranoński pozostował nieprzerwanie czynny, dzięki temu w niezmienionym kształcie nadal służy parafianon. W ostatnich latach elewacje zostały poddane gruntownemu remontowi.

Zamek w Gieranonach
Zainteresowanie budził też zamek, uznawany według tradycji za miejsce pierwszego spotkania Zygmunta Augusta i Barbary Radziwiłłówny, wówczas jeszcze żony Stanisława Gasztołda. Wspomnieniu ich nieszczęśliwej miłości przypisywano również genezę herbu Gieranon. Przedstawia on serce przebite mieczem i w 1792 r. został nadany Gieranon przez Stanisława Augusta wraz z odnowieniem praw miejskich. Zamek, który po bezpotomnej śmierci Stanisława Gasztołda nie był użytkowany, powoli ulegał zniszczeniu.

Dzisiaj malownicze ruiny rezydencji Gasztołdów zachowały się na malowanych XIX-wiecznych widokach Gieranon. Obecnie zachowały się jedynie niewielkie fragmenty murów zamku.