W jednym z najważniejszych austriackich kościołów, katedrze pod wezwaniem św. Szczepana, znajduje się najstarszy polonik w Wiedniu. Płyta nagrobna biskupa Aleksandra Mazowieckiego, proboszcza wiedeńskiego kościoła w latach 1442-1444, zachowała się wmurowana w ścianie w północnej nawie katedry, nieopodal ołtarza z Wiener Neustadt, po lewej stronie prezbiterium.

Siostrzeniec Władysława Jagiełły

Aleksander urodził się w 1400 roku. Był najmłodszym, piątym synem księcia płockiego Siemowita IV i jego żony Aleksandry Olgierdówny, siostry króla Polski Władysława Jagiełły. Przyszły biskup trydencki dzieciństwo spędzał w Płocku i, jak podaje Długosz, Wiskitkach, gdzie jego rodzice uroczyście przyjmowali Jagiełłę powracającego ze zwycięskiej bitwy pod Grunwaldem. Kroniki wspominają także jego częste pobyty na dworze królewskim. Jako najmłodszy syn już od wczesnych lat przeznaczony był do stanu duchownego, o czym świadczyć może tytuł proboszcza gnieźnieńskiego nadany Aleksandrowi staraniem króla w 1414 roku, po śmierci Mikołaja Strosberga. Po niespełna rocznym pobycie na dworze Jagiełły, w 1417 roku Aleksander zapisał się w poczet scholarów uniwersytetu krakowskiego. Lata nauki na wydziale sztuk wyzwolonych ukształtowały zainteresowania i poglądy późniejszego biskupa Trydentu.  Popularna w XV-wiecznej Europie, przede wszystkim zaś w środowisku krakowskim doktryna koncyliaryzmu tj. uznawania soboru powszechnego za najwyższą władzę w Kościele, bez pośrednictwa papieża, stała się ideą, która przyświecała Aleksandrowi przez wszystkie lata jego rządów. Mimo braku uzyskania tytułu po ukończeniu studiów, w roku 1422 został wybrany rektorem uniwersytetu, co bez wątpienia przysłużyło się wzrostowi zewnętrznej renomy uczelni. W połowie roku 1423 Aleksander objął po Zbigniewie Oleśnickim kanonię w Gnieźnie i otrzymał infułę biskupią. Nie posiadał jeszcze wówczas wyższych święceń, a zmiana tego stanu nastąpiła dopiero 17 lutego 1424 roku, kiedy już jako elekt trydencki otrzymał święcenia od papieża Marcina V.

Biskup trydencki

Nominacja Aleksandra na biskupa trydenckiego pojawiła się w kancelarii papieskiej już w październiku 1423 roku. Jako pierwsza jego kandydaturę mogła zaproponować najprawdopodobniej Cymbarka Mazowiecka – siostra Aleksandra, wydana w 1412 roku za mąż za Ernesta I Żelaznego z Innsbrucka z dynastii Habsburgów, którym zależało na obsadzeniu biskupiego tronu swoim krewnym. Oficjalnych, uroczystych święceń biskupich udzielił Aleksandrowi 27 września 1425 roku Henryk Scarampi, biskup z Feltre i po czterech latach trydenckiego bezkrólewia, spowodowanego sporem o wybór kandydata, objął rządy w Trydencie. Zanim to jednak nastąpiło, po opuszczeniu ojczyzny na początku 1424 roku, Aleksander Mazowiecki odbywał podróże. Jednym z ważniejszych okazał się pobyt w Innsbrucku, gdzie biskupowi – elektowi udało się zawrzeć ugodę z hrabią Fryderykiem IV, toczącym od 1419 roku wspomniany już spór z Marcinem V o wybór odpowiedniego kandydata na biskupa. Wizyta ułatwiła młodemu wówczas Aleksandrowi objęcie władzy w Trydencie.

Od samego początku Aleksander polonizował zarządzane przez siebie księstwo. Wbrew woli spowinowaconych z nim Habsburgów, którzy za pośrednictwem biskupa chcieli utrzymać realny wpływ na politykę Trydentu, starał się zachować pełną, zarówno zewnętrzną jak i wewnętrzną niezależność niewielkiego „organizmu” państwowego. Aleksander powierzył niemal wszystkie najważniejsze stanowiska aparatu państwowego i kościelnego Polakom, którzy na jego rozkaz spisali nowe przepisy prawa zawarte w tzw. Statucie Aleksandryjskim. Wśród przybyłych do Trydentu Polaków byli między innymi Stanisław Sobniowski mianowany kanclerzem księstwa, Jan z Piertkowa – kapelan biskupi, czy Paweł Włodkowic z Brudzenia, rzecznik spraw polskich na soborze w Konstancji w 1414 roku, były rektor uniwersytetu krakowskiego.
Tak ostentacyjne faworyzowanie rodaków spotykało się z niezrozumieniem i buntem ze strony trydenckiego społeczeństwa i dygnitarzy. Aleksander tłumił protesty przy pomocy wojska, które przywiódł z Polski pod wodzą Piotra Kunickiego. Widząc narastające latami niechęci i spiski, w których udział brali także Habsburgowie, biskup chcący umocnić swoją pozycję rozpoczął poszukiwania sojuszników, co ostatecznie udało mu się w roku 1438, kiedy to silny ród Viscontich z Mediolanu poparł jego władzę w Trydencie.

Rządy biskupa Trydentu Aleksander sprawował do końca swojego życia. Krytykowany i przedstawiany w literaturze jako porywczy, gwałtowny i bezkompromisowy, Aleksander Mazowiecki przez cały okres biskupstwa mierzył się jako cudzoziemiec z krytyką księstwa Tyrolu oraz niechęcią trydenckich miast i wasali, które za wszelką cenę chciały pozbawić go władzy.

Sobór w Bazylei

Wezwanie Aleksandra na obrady soboru powszechnego pojawiło się już w 1432 roku, jednak ze względu na nieustające w Trydencie niepokoje, biskup przybył do Bazylei w towarzystwie Stanisława Sobniowskiego dopiero 17 grudnia 1433 roku. Obrady przepełnione były duchem rozwijającego się wówczas we Włoszech humanizmu, a Aleksander, skupiający wokół swojej osoby zarówno Włoskich jak i Polskich dygnitarzy, nawiązał pewną nic kulturowego porozumienia między narodami i mógł pośrednio przyczynić się do późniejszego kreowania idei humanistycznych w Polsce.

Przełomowymi w życiu Aleksandra Mazowieckiego okazały się późniejsze lata obrad w Bazylei, kiedy to w trwającym sporze między papieżem Eugeniuszem IV a Feliksem V – papieżem wybranym przez sobór, a więc antypapieżem, biskup wierny idei koncyliaryzmu bez zawahania poparł tego drugiego. Przysporzyło to Aleksandrowi wiele uznania i propozycji, dzięki którym został kolejno patriarchą akwilejskim (1439), kardynałem tytularnym św. Wawrzyńca „in Damaso”, biskupem Chur (1442), i proboszczem kościoła św. Szczepana w Wiedniu (1442). Wybór na tron Feliksa V rozpoczął schizmę bazylejską, która trwała aż do 1449 roku. W okresie tym niejednokrotnie dochodziło do sporów w kwestii poparcia wśród europejskich władców, a Aleksander, wierny zwolennik Feliksa V, wysyłany był przez sobór w roli biskupa – dyplomaty na misje, jako skuteczny rozjemca wszelkich starć i napięć.

Wiedeń – ostatnie lata życia Aleksandra Mazowieckiego

Ostatnie dwa lata swego życia biskup Aleksander Mazowiecki spędził w Wiedniu, gdzie w cieniu narastającego niebezpieczeństwa ze strony tureckiej, jako proboszcz kościoła św. Szczepana, skupiał się raczej na korzystaniu z obecnych wówczas w jego nowym i ostatnim miejscu zamieszkania bogactw i przywilejów. Pod koniec maja 1444 roku Aleksander zachorował i choć pierwotnie nic nie wskazywało na to, że rokowania mogą być złe, jego stan uległ nagłemu pogorszeniu. Drugiego czerwca, w otoczeniu bliskich współpracowników, Aleksander Mazowiecki zmarł. Pogrzeb odbył się 4 czerwca 1444 roku w kościele św. Szczepana. Płyta nagrobna, wykonana z salzburskiego, czerwonego marmuru, wmurowana pionowo w ścianę północnej nawy, wyobrażająca Aleksandra naturalnej wielkości, ubranego w szatę kapłańską zachowała się w katedrze do dziś. Jej fundatorem był prawdopodobnie cesarz Fryderyk III, siostrzeniec biskupa, któremu w kwestii fundacij doradzać mógł cesarski sekretarz Enea Silvio Piccolomini, późniejszy papież Pius II, utrzymujący z Aleksandrem w czasie jego niespełna dwuletniego pobytu w Wiedniu dobre stosunki. To właśnie w listach Piccolominiego zachowały się wzmianki o chorobie i dniu śmierci Aleksandra Mazowieckiego

Marmurowa płyta prezentuje płaskorzeźbioną postać biskupa, ubranego w długą, kapłańską szatę i kardynalską almucję, w lewej dłoni trzymającego wielki krzyż, prawą zaś ukazującego znak błogosławieństwa. Na szacie Aleksandra wyrzeźbione zostały cztery tarcze herbowe, sposród których dwie prezentują piastowskiego orła mazowieckiego, a kolejne, przypuszczalnie orła nawiązującego w jakiś sposób do prepozytury wiedeńskiej, choć symbolika ta nie została potwierdzona.

Na płycie, wokół postaci Aleksandra, wykuty został gotycką minuskułą napis, na który składają się data śmierci oraz godności, jakie biskup piastował za życia. Brakuje jednak wśród nich wskazania na funkcję proboszcza, którą Aleksander sprawował w kościele św. Szczepana w Wiedniu, i która naturalnie uprawniała go do pochówku w świątyni. W studium ikonograficznym omawianej płyty prof. Szczęsny Detloff wskazał na ukrycie informacji o tym tytule w słowach „et Illustris Princeps”, które nie mogą odnosić się do książęcego pochodzenia Aleksandra, gdyż to wyrażone zostało we fragmencie „D ux Mazovie”. Nie wskazuje również wspomniany fragment na jego biskupią godność w księstwie Trydentu, w którym Aleksander był formalnie członkiem stolicy biskupiej („administrator Ecclesie tridentine"). Należy także nadmienić, że od czasu fundacji kościoła św. Szczepana przez arcyksięcia Rudolfa IV, tytułu książęcego mogli używać przebywający tam prepozyci, którzy posiadali także przywilej pontyfikatu, co również wskazywałoby na zamieszczenie w płycie Aleksandra tytulu proboszcza we wspomnianych słowach „et Illustris Princeps”.

Prowieniencja i warsztat odpowiadający za wykonanie płyty nagrobnej, choć omawiane w literaturze przedmiotu, nie zostały dokładnie wskazane i potwierdzone. Stworzenie rzeźbionej płyty zostało najprawdopodobniej zlecone artyście pracującemu na terenach między Bressanone a Passawą, w których nurt naturalizmu, symetria i frontalne rzeźbienie wyobrażanych postaci były w I połowie XV wieku popularne, a przykłady tego typu płyt nagrobnych zachowały się w tamtejszych kościołach do dziś. Istotnym dla uznania Passawy jako miejsca, w którym płyta mogła powstać, jest również fakt wizyty Piccolominiego u tamtejszego biskupa miesiąc po śmierci Aleksandra. Cesarski sekretarz w trakcie swego pobytu u Leonharda von Laiming, oglądał w katedrze ukończony wówczas nagrobek passawskiego biskupa, o którym wspominal później w listach. Zapoznanie się Piccolominiego z rzeźbiarskim projektem z Passawy mogło stanowić inspirację dla fundacji płyty Aleksandra Mazowieckiego.