Przewidując nadejście I wojny światowej oraz zakończenie konfliktu nowym układem sił w Europie, w latach 1908-1914 Józef Piłsudski (1867-1935) zabiegał o tworzenie polskich związków strzeleckich na terenie różnych państw europejskich, aby wzmocnić pozycję Polski w dążeniu do niepodległości. W lutym i lipcu 1914 r., pod pretekstem wygłaszania wykładów o tematyce militarnej, Piłsudski przebywał w Zurychu, by osobiście zwerbować członków do oddziału Zagranicznego Związku Walki Czynnej PPS - „Strzelec”. Jaką rolę odegrała w tej historii kamienica przy ulicy Auf der Mauer 13, którą dziś zdobią dwie tablice upamiętniające pobyt polityka w mieście?

Historia kamienicy

Przed rozpoczęciem I wojny światowej Zurych był ośrodkiem działalności wielu organizacji polonijnych. Świadom tej sytuacji, Piłsudski wybrał na miejsce swojego pobytu kamienicę przy ulicy Auf der Mauer 13, powstałą na początku XX w. 

Zrealizowany w stylu neosecesyjnym i barokowym - jako dom wielorodzinny według projektu firmy architektonicznej Stock & Held dla kamienicznika E. Karla - budynek szybko został zaadaptowany przez polskie organizacje polityczne działające na uchodźstwie ze względu na swoją dużą powierzchnię. Od 1865 r. kamienica mieściła m.in. Czytelnię Polską, siedzibę Towarzystwa „Zgoda” (działającego wcześniej pod nazwą Stowarzyszenie Robotników Polskich w Zurychu) oraz, co ważniejsze, tajny oddział „Strzelca”. W murach budynku Piłsudski dokonywał osobistego werbunku żołnierzy.

5 sierpnia 1914 r. na rozkaz Piłsudskiego przed kamienicą odbył się generalny apel, po którym nastąpił wymarsz polskich Legionistów z Europy Zachodniej.

Tablice upamiętniające pobyt Józefa Piłsudskiego w Zurychu w 1914 r.

Na fasadzie kamienicy widnieje tablica z wizerunkiem Piłsudskiego, upamiętniająca jego pobyt w tym miejscu. Autorstwo płyty przypisywane jest polskiemu rzeźbiarzowi i pedagogowi aktywnemu w Polsce i we Francji - Franciszkowi Xaweremu Dunikowskiemu (1875-1964). Dunikowski zdobył renomę m.in. za sprawą projektu pomnika Marszałka wykonanego na konkurs pomnika na placu Na Rozdrożu w Warszawie w 1937 r. Zestawienie obu prac poświęconych Piłsudskiemu ujawnia wyraźną zależność rzeźbiarza i jego twórczości od międzywojennej polityki RP, która starała się stworzyć mit Marszałka jako genialnego dowódcy i wybitnego polityka, jest także świadectwem osobistych sympatii politycznych artysty.

Tablica w Zurychu została odsłonięta w sierpniu 1938 r. (mimo że jej usytuowanie w tym miejscu planowano już co najmniej od 1936 r.). W wydarzeniu uczestniczyli m.in. ówczesny poseł RP w Bernie Tytus Komarnicki (1896-1969), a także jego wieloletni poprzednik Jan Modzelewski (1875-1945). W trakcie przemówień podkreślono rolę, jaką w wychowaniu Piłsudskiego odegrała szwajcarska guwernantka, która zaznajomiła go z historią wolnościowych dążeń Szwajcarów.

Opis obiektu: tablica prostokątna, wykonana z brązu, o zróżnicowanej głębokości, sprawia wrażenie wklęsłej. Zawiera realistyczny wizerunek głowy Marszałka z profilu, w dojrzałym wieku, wykonany w wypukłym reliefie. Przedstawienie Piłsudskiego uwypukla jego charakterystyczne wąsy. Na tablicy widnieje napis wykonany wypukłą czcionką: „W TYM DOMU MIESZKAŁ I PRACOWAŁ W 1914 R. MARSZAŁEK JÓZEF PIŁSUDSKI TWÓRCA NIEPODLEGŁEJ POLSKI”.

Poniżej znajduje się druga, prostokątna, marmurowa tablica z analogiczną inskrypcją w języku niemieckim, wygrawerowaną złoconymi literami: „IN DIESEM HAUSE WOHNTE UND WIRKTE IM JAHRE 1914 MARSCHALL JÓZEF PIŁSUDSKI GRÜNDER DER UNABHÄNGIGKEIT DES WIEDERSTANDENEN POLEN”.