Wileńskie kościoły zaskakują nie tylko ciekawą architekturą, ale i pięknym wystrojem wnętrz, bywa że unikalnym w skali Europy. Szczególnie dotyczy to tych świątyń, które powstały w XVII i XVIII stuleciu.

Zabytkowe wileńskie kościoły nie tworzą jednolitej grupy budynków, bo też powstawały od końca XIV w. do początku wieku XIX w. Wielokrotnie je w kolejnych wiekach rozbudowywano i modernizowano zgodnie ze zmieniającymi się gustami. Kres budownictwu kościelnemu w Wilnie przyniósł zabór rosyjski i polityka cara i jego urzędników prowadzona po powstaniu listopadowym i styczniowym.

Pierwsze znaczniejsze budynki Wilna, które zachowały się do dziś pochodzą z czasów Jagiellonów, kiedy to w 1387 r. miasto otrzymało prawo magdeburskie, a Litwa przyjęła chrzest. Wówczas rozpoczęto prace przy murowanej katedrze pw. Najświętszej Trójcy, Panny Maryi, św. św. Stanisława i Władysława. Usytuowano ją tuż obok zamku, na terenie gdzie wcześniej mieszkali niemieccy osadnicy. U schyłku XIV w. zaczęto także stawiać wileński kościół parafialny pw. św. Jana Chrzciciela, a w zachodniej części Wilna zamieszkałej przez przybyszów z Europy Zachodniej ok. 1430 r. ukończono budowę świątyni franciszkanów pw. Najświętszej Maryi Panny. Wszystkie te wspomniane świątynie były gotyckimi, monumentalnymi halami, bowiem architektura wileńska od samego początku wyrastała z tradycji północnego, nadbałtyckiego budownictwa ceglanego.

Osadzony na tronie wielkoksiążęcym w 1440 r. Kazimierz Jagiellończyk interesując się działalnością misyjną wśród ludności ruskiej, sprowadził w 1469 r. do Wilna bernardynów. Parcelę znalazł dla nich nad Wilejką, obok prawosławnego soboru Przeczystej Bogarodzicy. Budowę kościoła bernardynów kontynuował jego syn Aleksander, sięgając doświadczonego budowniczego Michaela Enkingera (notowany do ok. 1520) z Gdańska. Tuż obok świątyni zakonnej architekt wzniósł z fundacji Aleksandra Jagiellończyka niewielki kościół pw. św. Anny (1495-1501) - perłę gotyku płomienistego.

Wiek XVI to czas religijnego fermentu w całej Europie, który nie sprzyjał nowym fundacjom kościelnym. Jednak w opozycji do ruchów reformacyjnych w 1569 r. biskup wileński Walerian Protasewicz sprowadził do Wilna jezuitów. Zakonnicy otrzymali pod opiekę kościół pw. św. Jana Chrzciciela, który w kolejnych dekadach wielokrotnie przebudowywali. Z ich działalnością wiąże się też powstanie kościołów o barokowych kształtach - św. Kazimierza (od 1604 r.), przy którym rezydowali profesi, oraz św. Ignacego (1619-1647), przy którym zorganizowano nowicjat. Z początkiem XVIII w. jezuici wznieśli także świątynię na przedmieściu Śnipiszki (na przeciwległym brzegu Wilii) dedykując ją św. Rafałowi (po 1702-1709).

Świątynię profesów zaprojektował Giovanni Maria Bernardoni (1541-1605), a wznosił ją jego uczeń Jan Frankiewicz (1559-1627). Obaj należeli do zakonu jezuitów. Co ważne kościół pw. św. Kazimierza jako pierwszy w mieście wyposażony został w kopułę. Miał też jedną nawę, do której otwierały się kaplice boczne.

Aktywność na polu budowlanym w pierwszej połowie XVII w. wykazywały także inne zakony, w tym karmelici trzewiczkowi i bosi. Sekretarz królewski Wojciech Chludziński z Włodkowa był fundatorem kościoła karmelitów trzewiczkowych pw. Wszystkich Świętych (1620-1631), który wzniesiono jako trójnawowy. Z kolei podkanclerzy litewski Stefan Pac (1587-1640) ufundował w 1633 r. świątynię karmelitów bosych, doskonały przykład realizacji inspirowanej architekturą powstającą na dworze królewskim, a przy tym kościół o eleganckiej, rzymskiej fasadzie.

Wcześniej w stylu, który można by określić mianem renesansowo-manierystycznym, budowniczowie z Włoch związani ze środowiskiem pracującym w Lublinie wznieśli kościół bernardynek pw. Michała Archanioła (1594-1625). Jego fundatorem był Lew Sapieha (1557-1633), który świątyni nadał funkcję mauzoleum rodu.

Na Antokolu - historycznym przedmieściu Wilna, dziś części miasta, powstały dwie ważne świątynie dojrzałego baroku w Europie: kościół pw. św. św. Piotra i Pawła (1668-1682) oraz kościół pw. Pana Jezusa Nazareńskiego (1694-1716). Zostały one wystawione przez tę samą ekipę: architekta i inżyniera wojskowego Giovanniego Battistę Fredianiego (1627/32-1700) oraz sztukatora Pietra Pertiego (1648-1714).

Pierwszą ze wspomnianych świątyń dla kanoników regularnych laterańskich ufundował w 1668 r. bohaterski wyzwoliciel Wilna spod okowów moskiewskich - hetman litewski i wojewoda wileński Michał Kazimierz Pac (1624-1682). Do budowy i wystroju kościoła - wotum za odbicie miasta w 1660 r. i mauzoleum - sprowadził twórców z Małopolski (projekt dał Jan Zaor z krakowskiego Kazimierza, zmarły w 1672 r.) i z Włoch. Stworzyli oni jedną z najciekawszych barokowych świątyń Rzeczpospolitej, słynnej przede wszystkim ze stiuków warsztatu Pietra Pertiego i Giovanniego Marii Gallego, które dywanowo pokrywają niemal każdy fragment wnętrza. Warto także zwrócić uwagę na kolumnową - światłocieniową fasadę projektu Fredianiego z Lukki, którą ozdabia wieloznaczny napis: REGINA PACIS FUNDA NOS IN PACE (Królowo pokoju obdarz nas pokojem).

Druga ze świątyń antokolskich została wzniesiona dla zakonu trynitarzy, których sprowadził Kazimierz Jan Sapieha (1642-1720), następca Paca na stanowisku hetmana i wojewody. Kościół - majstersztyk inżynierii - był częścią założenia rezydencjonalno-sakralnego. Składało się ono z pałacu (1689-1692) usytuowanego na wzgórzu (120 m n.p.m.), pięciu bram prowadzących na dziedziniec paradny i gospodarczy oraz do ogrodu (1690), zwierzyńca, a także kościoła-mauzoleum pw. Pana Jezusa z klasztorem trynitarzy. Świątyni Giovanni Battista Frediani nadał plan ośmioboku i nakrył sklepieniem kopułowym, wówczas w Rzeczpospolitej największym, z osią prostopadłą wynoszącą 18,20 m. Biorąc pod uwagę punkty widokowe architekt zaplanował też ukośne wieże w fasadzie.

Rok 1733 przyniósł zajęcie Wilna przez Moskali pod pretekstem przymierza z Rzeczpospolitą i popierania Augusta III. W kolejnych latach wojenny dramat omijał wprawdzie miasto, ale targały nim fale pożarów (1737, 1741, 1748, 1749), z których najtragiczniejsze były te z roku 1737 i 1748. Wyznaczają one zarazem dolną granicę czasową wykrystalizowania się nowego, charakterystycznego dla Wilna i Wielkiego Księstwa Litewskiego nurtu architektonicznego, trwającego do przełomu lat 70. i 80. XVIII w. Jest on określany przymiotnikiem „barokowy”, choć jego detal przyjmował formy rokokowe wyciągane nie tylko w stiuku, ale i w żelaznej blasze balkonów i zwieńczeń hełmów wież (np. kościoły misjonarzy i benedyktynek). Przy standardowych - bardzo prostych rzutach budowli dużą uwagę poświęcano ażurowym i spiętrzonym wieżom (np. kościół augustianów-eremitów pw. Matki Boskiej Pocieszenia), postrzępionym „attykowym” szczytom fasad, prezbiteriów i transeptów, często o rozfalowanych tak jak elewacja frontowa ścianach, co czyniło bryłę lekką. Linia krzywa pojawia się też w fantazyjnych wykrojach otworów i arkad pozbawionych najczęściej ram i porządków, a nierzadko mocno łamany gzyms wyraźnie odcina od siebie kolejne kondygnacje. We wnętrzach rozrośnięty tralkowy filar podtrzymuje chór muzyczny, jak w kościele pw. Świętego Ducha czy kościele pw. św. Jana Chrzciciela. Wybrzuszony cokół występował także w ołtarzach, które tworząc skomplikowane układy, wprowadzały niespotykaną dotąd w Wielkim Księstwie Litewskim dynamikę w tradycyjnie rozwiązaną przestrzeń, stanowiąc scenografię dla potrydenckich nabożeństw. Najpiękniejsze z ołtarzy znajdują się w kościołach jezuickich św. Jana Chrzciciela oraz św. Rafała, a także w kościele dominikanów Świętego Ducha. Należy także zwrócić uwagę na rozfalowane, łamane kopuły świątyń jezuitów i dominikanów, które wraz z wieżami współkształtują koronkową malowniczość pejzażu Wilna.

Styl baroku wileńskiego musiał ustąpić pod naporem kolejnej oryginalnej szkoły architektury wileńskiej - klasycyzmu rewolucyjnego. Jej reprezentantem był wszechstronnie utalentowany i wykształcony architekt Wawrzyniec Gucewicz (1753-1798). Był on czynny w kręgu biskupa Ignacego Massalskiego, związanego z Komisją Edukacji Narodowej, targowiczanina, oskarżonego o zdradę. Z jego inicjatywy przystąpiono wiosną 1777 r. do przebudowy katedry. Prace prowadził początkowo inny klasycysta Marcin Knackfus, ale najpóźniej w 1782 r. zastąpił go Wawrzyniec Gucewicz, wykształcony na koszt biskupa w Rzymie i w Paryżu. Ukończona w 1801 r. katedra, w której zatarto dorobek architektoniczny wcześniejszych epok i stylów, z pozostawieniem zbyt ważnego, by go przekształcać, wczesnobarokowego sanktuarium św. Kazimierza, określiła charakter rozwijanego w Wilnie stylu. Miasto stało się wyspą klasycyzmu rewolucyjnego, powstającego pod wpływem dorobku architektury francuskiej, o większej artystycznej mocy, niż miało to miejsce w Warszawie.