Cmentarz Na Rossie w Wilnie to jedno z najstarszych i najważniejszych miejsc pochówku w stolicy Litwy, które od lat przyciąga turystów, historyków oraz osoby zainteresowane polskim dziedzictwem narodowym. Nekropolia znajduje się w dzielnicy Rossa (Rasų seniūnija), między ulicami Rossa (Rasų gatvė) i Listopadową (Sukilėlių gatve), które oddzielają starą część (Starą Rossę) od nowej części (Nowej Rossy). Stara Rossa rozciąga się na pagórkowatym terenie między tzw. Górką Literatów a brzegiem Karpiówki. W tej części znajdują się katakumby, kaplica cmentarna oraz liczne pomniki wybitnych postaci, a także nagrobki o wysokiej wartości artystycznej. Przed nią położony jest niewielki cmentarz wojskowy, gdzie spoczęło serce marszałka Józefa Piłsudskiego, otoczone grobami polskich żołnierzy poległych w walkach o Wilno.

Nowa Rossa - polsko-litewskie miejsca pamięci

Nowa Rossa leży po drugiej stronie ulicy Listopadowej. Jej kształtowanie rozpoczęło się na początku XX wieku w nieuporządkowany sposób. W tej części cmentarza szczególne znaczenie mają sąsiadujące ze sobą mogiły polskich i litewskich żołnierzy, którzy zginęli w walkach o miasto, stojąc po przeciwnych stronach konfliktu. Nad polskimi mogiłami wznosi się kolumna z 1930 roku z napisem „Wilno - swoim obrońcom” . Ciekawostką jest, że w latach powojennych pomnik ten stał się miejscem spotkań polskiej młodzieży, która składała tam kwiaty mimo zakazów sowieckich władz. Wszystkie trzy części - Stara Rossa, Nowa Rossa oraz cmentarz wojskowy - tworzą razem nekropolię znaną jako wileńska Rossa.

Zabytki i najstarsze pomniki na Rossie

Najstarszym zabytkiem na cmentarzu jest tablica z ok. 1630 roku, przeniesiona z kościoła św. Kazimierza w latach 60. XIX wieku. Znajdują się tu także XVIII-wieczne płyty nagrobne z nieistniejącego już cmentarza ewangelickiego oraz tablice z lat 1813 i 1816 należące pierwotnie do katakumb. Charakterystyczny jest pomnik nagrobny w kształcie urny na kolumnie z ok. 1820 roku, który został zrekonstruowany w XX wieku. Najstarszy pomnik związany od początku z cmentarzem to głaz nagrobny rodziny Bécu, pod którym spoczywa August Bécu (1771-1824) - ojczym Juliusza Słowackiego, zmarły w wyniku rażenia piorunem kulistym. Motyw głazu-steli wpisuje się w romantyczną modę, charakterystyczną dla tego miejsca.

Historia cmentarza Na Rossie - XIX wiek

Historia cmentarza sięga 1801 roku, gdy rada miejska Wilna podjęła decyzję o założeniu nekropolii na uroczysku Rossa. Z zachowanych ksiąg pogrzebowych wynika, że pierwszą pochowaną osobą był burmistrz miasta Jan Müller. Cmentarz szybko stał się popularnym miejscem pochówków, także dzięki dobrej organizacji - już w 1802 roku zbudowano katakumby i ogrodzenie, a w latach 40. XIX wieku wzniesiono neogotycką kaplicę cmentarną. Powstały wtedy groby znanych osobistości, m.in. Augusta Bécu oraz członków rodzin szlacheckich i profesorów Uniwersytetu Wileńskiego. W 1841 roku Antoni Łazarowicz rozpoczął pierwszą próbę inwentaryzacji pomników.

W drugiej połowie XIX wieku cmentarz stał się miejscem spoczynku wielu zasłużonych mieszkańców Wilna i regionu. Powstała wówczas Aleja Profesorska oraz liczne pomniki nagrobne o wysokiej wartości artystycznej, tworzone przez znanych rzeźbiarzy, m.in. Bolesława Bałzukiewicza (1879-1935). W 1863 roku pochowano tu uczestników powstania styczniowego, a cmentarz zyskał charakter patriotyczny. Szczególną uwagę przyciąga pomnik powstańców - skromny, z wyrytym napisem „Gloria victis” . Napis ten stał się symbolem niezłomności i był wykorzystywany przez konspiracyjne grupy młodzieżowe w Wilnie w okresie zaborów i później w czasach PRL jako hasło patriotyczne. Zwrot „Gloria victis” (łac. chwała zwyciężonym) to parafraza antycznej sentencji „vae victis” (biada zwyciężonym) i tytuł noweli Elizy Orzeszkowej z 1910 roku, będącej literackim hołdem dla powstańców styczniowych. Autorka, pisząc tę nowelę, chciała przypomnieć młodemu pokoleniu o znaczeniu powstania styczniowego w czasach wzmożonej rusyfikacji.

W XIX wieku na nagrobkach zaczęły pojawiać się wizerunki Matki Bożej Ostrobramskiej. Ten cudowny obraz, namalowany prawdopodobnie ok. 1620-1630 roku przez nieznanego artystę, od wieków był otaczany czcią w Wilnie. Szczególna popularność wizerunku Matki Miłosierdzia wiązała się z Inwokacją w „Panu Tadeuszu” Adama Mickiewicza, która sprawiła, że kult ten przekroczył granice Litwy. Matka Boża Ostrobramska była czczona jako opiekunka miasta i patronka dążeń niepodległościowych. W XIX i XX wieku jej podobiznę można znaleźć na wielu nagrobkach na Rossie, m.in. Katarzyny Lachowicz (1811-1879), Franciszki Sajkowskiej (1850-1929) czy Tadeusza Wąsowskiego (1892-1937).

Kaplica na Rossie to neogotycka budowla z lat 40. XIX wieku. Jej strzeliste wieżyczki i ceglana elewacja wpisują się w malowniczy krajobraz nekropolii. Wewnątrz kaplicy znajdują się epitafia poświęcone zasłużonym mieszkańcom Wilna, a także oryginalne malowidła ścienne. Kaplica pełniła rolę miejsca modlitwy, a także była świadkiem wielu uroczystości patriotycznych. W latach 2014-2016 przeprowadzono kompleksowe prace konserwatorskie, podczas których odsłonięto pierwotne polichromie. Jej projektantem był Tomasz Tyszecki,, twórcą projektu dzwonnicy Julian Januszewski.

Historia cmentarza Na Rossie - XX wiek

W pierwszych dziesięcioleciach XX wieku cmentarz Na Rossie stał się miejscem pochówku wielu zasłużonych Polaków, m.in. Joachima Lelewela (1786-1861) i profesora Juliusza Kłosa (1881-1933). W 1935 roku na cmentarzu wojskowym pochowano serce marszałka Józefa Piłsudskiego (1867-1935). W okresie międzywojennym Rossa była miejscem uroczystości patriotycznych, a w 1930 roku wzniesiono wspomnianą kolumnę z napisem „Wilno - swoim obrońcom” . W latach 1919-1922 przeprowadzono częściową renowację katakumb.

W tym okresie szczególnie aktywny był Juliusz Kłos (1881-1933), architekt i profesor Uniwersytetu Stefana Batorego, który nadzorował prace konserwatorskie i był autorem przewodników po Wilnie. W latach 20. XX wieku na Rossie spoczął również Czesław Jankowski (1857-1929), poeta i działacz społeczny, który w swoich wierszach często nawiązywał do historii i zabytków Wilna.

Po II wojnie światowej cmentarz znalazł się na terenie ZSRR i popadł w zaniedbanie. W latach 50. XX wieku przeprowadzono spis nagrobków, a w 1965 roku zamknięto nekropolię dla nowych pochówków. Mimo działań konserwatorskich wiele nagrobków zostało zniszczonych lub skradzionych. W latach 70. XX wieku władze radzieckie planowały całkowitą likwidację nekropolii, czemu sprzeciwiły się lokalne środowiska naukowe. Dopiero w latach 90., po odzyskaniu przez Litwę niepodległości, podjęto działania na rzecz ochrony cmentarza.

Cmentarz Na Rossie pojawił się również w kilku produkcjach filmowych. Był scenerią dla litewskich dokumentów o historii Wilna oraz polskich filmów dotyczących kresowych cmentarzy. Malownicze nagrobki, kaplica cmentarna i otaczająca zieleń stworzyły tło dla scen w filmie dokumentalnym o Józefie Piłsudskim z 2021 roku. Filmowcy podkreślają, że Rossa swoją aurą nostalgii i tajemnicy doskonale oddaje atmosferę dawnych dziejów Wilna.

Osoby pochowane na Rossie

Wśród osób pochowanych na Rossie znajdziemy wielu wybitnych przedstawicieli świata nauki, kultury, sztuki i polityki. Adam Ferdynand Adamowicz (1802-1881), pionier polskiej weterynarii i prezes Wileńskiego Towarzystwa Lekarskiego, spoczywa obok innych wybitnych lekarzy, takich jak Rafał Radziwiłłowicz (1860-1929), psychiatra i działacz społeczny. Na cmentarzu pochowano także artystów, m.in. malarza Józefa Bałzukiewicza (1866-1915) oraz rzeźbiarza Bolesława Bałzukiewicza (1879-1935), autora wielu nagrobków o wysokiej wartości artystycznej.

Franciszek Smuglewicz (1745-1807), wybitny malarz i profesor Uniwersytetu Wileńskiego, pochowany w niezachowanych katakumbach. Spoczywa tu również Adam Jocher (1791-1860), twórca jednej z pierwszych polskich bibliografii narodowych, a także Joachim Lelewel (1786-1861), historyk i działacz polityczny, który zasłynął swoimi pracami na temat dziejów Polski i Litwy.

Nie brak tu również postaci związanych z działalnością społeczną i patriotyczną. Józef Montwiłł (1850-1911), bankier i filantrop, finansował wiele przedsięwzięć edukacyjnych i kulturalnych, a Juliusz Kłos (1881-1933) wspierał ochronę zabytków Wilna, walcząc o zachowanie historycznej tkanki miasta.