W pejzażu miejskim Żółkwi wyróżnia się monumentalna, XVII-wieczna świątynia. O unikatowości obiektu decydują: postać fundatora, wsparcie królewskie, imponująca forma architektoniczna oraz wysokiej klasy wyposażenie prezentujące bogaty, patriotyczny program ideowy.

Dzieje kolegiaty
Kościół pw. św. Wawrzyńca został wzniesiony z fundacji hetmana Stanisława Żółkiewskiego - założyciela i właściciela Żółkwi. Plany architektoniczne przygotowano przed 12 stycznia 1606 roku, co potwierdza datowany na ten dzień testament donatora. Budowę powierzono twórcom pochodzącym z Italii. Pracami kierował najprawdopodobniej Paweł Włoch (zwany Szczęśliwym), a po jego śmierci w 1610 roku głównym architektem został Ambroży Przychylny - budowniczy włoskiego pochodzenia, związany ze środowiskiem lwowskim. Możliwe, że przy obiekcie zatrudniony był też Paweł Rzymianin (budowniczy prowadzący warsztat kamieniarski, wykonujący między innymi detale architektoniczne). Kościół został ukończony w 1618 roku, a 5 lat później dokonano konsekracji. Do najważniejszych etapów w dziejach świątyni należały czasy, gdy Żółkiew stanowiła własność Jana III Sobieskiego - działalność mecenasowska króla objęła nie tylko rezydencję, ale i położoną obok kolegiatę.

Architektura świątyni
Żółkiewska świątynia jest orientowana, jednonawowa. Została wzniesiona na rzucie krzyża łacińskiego z dwuprzęsłowym korpusem, prosto zamkniętymi ramionami transeptu i trójbocznie zamkniętym prezbiterium. Na przecięciu naw znajduje się kopuła z latarnią. Pod częścią chóru i transeptu położone się krypty. Kościół zbudowano z cegły i otynkowano, zaś kamień wykorzystano w detalach architektonicznych i partiach dekoracyjnych. Elewacje posiadają artykulację w postaci par toskańskich pilastrów, posadowionych na wysokim cokole i dźwigających belkowanie. Główny akcent dekoracyjny stanowi tryglifowo-metopowy fryz, w którym umieszczono płaskorzeźby o tematyce militarnej (panoplia, postacie św. Jerzego i św. Marcina, jeźdźców oraz sceny batalistyczne) i motywy heraldyczne (wśród nich herb Żółkiewskich). Program ideowy kojarzący się z triumfalnym pochodem dopełniają rzeźby orłów, które widnieją na fryzie na narożnikach budowli i nawiązują do symbolu obecnego w herbie Rzeczypospolitej. Fasadę i ściany szczytowe transeptu zamykają trójkątne szczyty. Elewację frontową zwieńczono XVII-wieczną figurą św. Michała Archanioła, natomiast na narożach budowli ustawiono sterczyny. Niższe przybudówki, wśród nich zakrystię, zdobi fryz o metopach wypełnionych między innymi głowami lwów.
Kolegiatę przekryto sklepieniami kolebkowo-krzyżowymi, wspartymi na kamiennych konsolach i zdobionych sztukateriami (częściowo złoconymi). Kopułę posadowiono na pendentywach z medalionami ukazującymi czterech Ewangelistów, a bęben podkreślono fryzami tryglifowo-metopowymi. W czaszy widoczne są kasetony z rozetami.

Ku chwale Rzeczypospolitej… Wystrój i wyposażenie
Wystrój kolegiaty pw. św. Wawrzyńca miał stanowić apoteozę Rzeczypospolitej i osób otaczających kościół opieką - w pierwszej kolejności hetmana Żółkiewskiego i króla Jana III z rodu Sobieskich. Na uwagę zasługują najważniejsze elementy wyposażenia, których cechą wspólną pozostawał także wysoki poziom artystyczny, wynikający z angażowania do inwestycji cenionych artystów (wśród nich twórców związanych z dworem monarszym).

Ołtarz główny, powstały około 1740 roku, wzniesiono na planie wycinka koła. Drewniana nastawa ma formę architektoniczną, dwukondygnacyjną, z wysokim cokołem i bogatym zwieńczeniem, w które wkomponowano okulus. W centralnych niszach, zdobionych ornamentem rocaille’owym, umieszczono rzeźbę Chrystusa na Krzyża oraz (w kondygnacji wyższej) obraz z patronem świątyni - św. Wawrzyńcem. Oba ramiona transeptu zamykają ołtarze boczne, architektoniczne, marmoryzowane, zbudowane w drugiej ćwierci XVIII wieku.

Ważnym aspektem funkcjonowania kolegiaty jest obecność motywów sepulkralnych. W prezbiterium ołtarz główny flankują nagrobki podwójne fundacji Zofii Daniłowiczowej, odkute w latach 30. XVII w., poświęcone rodzinie Żółkiewskich: 1. hetmanowi wielkiemu koronnemu Stanisławowi i jego synowi, Janowi; 2. Reginie z Herburtów Żółkiewskiej oraz Zofii z Żółkiewskich Daniłowiczowej. Oba monumenty wykonano z czerwonego marmuru. Pełnopostaciowe rzeźby ulokowano w niszach ustawionych na wysokich cokołach, a pomniki ujęto po bokach kolumnami dźwigającymi figury świętych. W zwieńczeniach widoczne są motywy heraldyczne. Szczególnie interesująco prezentują się dwa nagrobki z rzeźbami długa Andreasa Schlütera, powstałe na zlecenie króla Jana III Sobieskiego w latach 1692-1693 (montowane w latach 1693-1694). Przy ich wykonaniu posłużono się czarnym marmurem dębnickim oraz alabastrem - wykorzystanym w partiach figuralnych i ornamentalno-dekoracyjnych. Monumenty, ustawione przy filarach łuku tęczowego, upamiętniają postacie: 1. Jakuba Sobieskiego (ojca monarchy); 2. Stanisława Daniłowicza. Na wysokich cokołach z owalnymi tablicami inskrypcyjnymi ustawiono kondygnację zasadniczą, flankowaną pilastrami dźwigającymi odcinkowy naczółek. W centralnej partii obu pomników widoczną są grupy rzeźbiarskie tworzone przez urny ustawione na tumbach, otoczone przez postacie symboliczne i panoplia. Należy również pamiętać, że oba nagrobki zostały silnie uszkodzone po 1945 roku i były rekonstruowane.

Do najciekawszych elementów wyposażenia należały także wielkoformatowe obrazy batalistyczne. Wśród nich znajdowało się płótno zatytułowane „Bitwa pod Kłuszynem”, namalowane przez Szymona Boguszewicza na polecenie hetmana Stanisława Żółkiewskiego i prezentowane na ścianie prezbiterium. Naprzeciwko, po drugiej stronie chóru, zawieszono wyobrażenie „Bitwy pod Chocimiem” pędzla Andreasa Stecha, wykonane przed 1679 rokiem. Fundatorem dzieła był Jan III Sobieski. Z woli króla powstały też obrazy „Bitwa pod Wiedniem” i „Bitwa pod Parkanami”, przeznaczone do ekspozycji w ramionach transeptu. Malowidła te w latach 1693-1694 stworzył Martino Altomonte - artysty włoskiego pochodzenia, będący nadwornym malarzem króla. Wygląd świątyni przybliża zachowana ikonografia, w tym „Wnętrze kolegiaty w Żółkwi” Josepha Engerth z 1827 roku, ukazujące widok w kierunku prezbiterium i monumentalne, barwne płótna zdobiące ściany. Obrazy stanowiły integralną część kościoła, pogłębiając narrację związaną z patriotyzmem, triumfami Rzeczypospolitej i zasługami fundatorów (Sobieskich oraz Żółkiewskich). W latach 70. XX wieku wystrój uległ zubożeniu - zagrożone zniszczeniem malowidła zostały wycięte z ram i trafiły do kolekcji muzealnych, a w XXI stuleciu doczekały się gruntownej i rzetelnej konserwacji.

Warto zwrócić uwagę na jeszcze jeden wątek, związany ze stałym uzupełnianiem programu artystycznego świątyni i obecnością polichromii ściennych. Z lat 1865-1866 pochodzi marmoryzacja pokrywająca wewnętrzne mury, wykonana przez Viottiego. Z kolei na wschodnich ścianach transeptu fragmenty wcześniejszych fresków - dekoracja zawiera między innymi motywy kotary unoszonej przez anioła i baldachimu z paludamentem.

Omawiana świątynia należy do najważniejszych przykładów mecenatu królewsko-magnackiego na Kresach Rzeczypospolitej. Rangę kolegiaty w Żółkwi wyznaczyły zarówno postacie fundatorów, aspekty artystyczne i ideowe, dzięki którym budowla stała się monumentalnym mauzoleum Żółkiewskich i Sobieskich oraz pomnikiem chwały ojczyzny.