Kościół pw. św. Wawrzyńca w Żółkwi to, obok zamku, najważniejszy element miasta powstałego z woli hetmana Żółkiewskiego. Jest jedną z najwybitniejszych, monumentalnych kreacji późnorenesansowej architektury sakralnej na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej. Do najdawniejszych dzieł sztuki stanowiących wyposażenie kościoła kolegiackiego należą nagrobki hetmana i kanclerza wielkiego koronnego Stanisława Żółkiewskiego oraz członków jego rodziny.

W bieżącym roku (7 października) minęła 403. rocznica bohaterskiej śmierci hetmana Stanisława Żółkiewskiego w bitwie pod Cecorą.

Kościół w Żółkwi jako wotum wdzięczności
Główna świątynia magnackiego latyfundium nie była pierwotnie przez fundatora planowanym miejscem jego pochowku, nie przeznaczono jej również roli rodowego mauzoleum. Stanisław Żółkiewski wpierw pragnął być pochowany w ojcowskim grobowcu w lwowskiej katedrze. Pod koniec życia zmienił zdanie. Brał wówczas pod uwagę ufundowany kościół, lecz wobec toczonych wojen dopuszczał pochówek poza granicami kraju, w Wołoszczy (współczesnej Mołdawii). W takim wypadku nakazywał „mogiłę wysoką usuć, nie dla ambicyi jakiej tak chcę mieć, ale żeby grób mój był kopcem Rzeczypospolitej granic”.  

Zgodnie z intencją hetmana kościół pw. św. Wawrzyńca, wzniesiony latach 1606‒1618,  miał być pomnikiem chwały polskiego rycerstwa, którym dowodził, wotum wdzięczności „Bogu wyświadczającemu wielokrotnie miłosierdzie swoje ojczyźnie naszej (której moje też jakie takie usługi niosłem) i [który] obdarzył ją zwycięstwami, tenże Bóg Wszechmogący”. Jednoznacznie przesądzał o tym opracowany przez Stanisława Żółkiewskiego bezprecedensowy program liturgiczny. Nie wysunięto w nim na plan pierwszy obowiązków kleru względem duszy fundatora i jego rodziny, lecz nakazano przede wszystkim dbałość o pamięć o odniesionych przez niego zwycięstwach.

Żółkiewski ustanowił uroczyste obchody rocznic: 24 stycznia ‒ bitwy pod Byczyną (1588), 28 stycznia ‒ walk z Turkami pod Udyczą i pod Korowajną (1606), 16 czerwca ‒ zmagań z Kozakami na Ukrainie (1596), 4 lipca ‒ bitew pod Guzowem (1607) i Kłuszynem (1610), 20 października ‒ zwycięstwa nad armią hospodara mołdawskiego Michała (1599), 24 listopada ‒ odparcia wojsk arcyksięcia Maksymiliana Habsburga spod Krakowa (1587).

Hetmańskie idee rycerskości znalazły piękny i jednoznaczny wyraz w znakomitym artystycznie rzeźbiarskim fryzie belkowania obiegającego elewacje świątyni. Są tam postaci husarzy walczących oraz ginących za ojczyznę i wiarę katolicką w boju z Moskwicinami, Tatarami i Turkami, a towarzyszą im patroni rycerstwa i dowódca obecny poprzez symbolicznie znaki herbowe. Nie zabrakło orłów – symboli królestwa, a jednocześnie przypominających o starożytnej idei psychopompa, orła unoszącego dusze zmarłych do wieczności. Program ideowy dopełniał, zawieszony w kościele, wielki obraz bitwy pod Kłuszynem (1610) jako zwycięstwa otwierającego drogę do Moskwy. 

Idee przyświecające mężowi znakomicie rozumiała żona, Regina z Herburtów Żółkiewska, ustanawiając w 1621 r. fundacje mszalne, z egzekwiami, za dusze hetmana poległego pod Cecorą oraz poległych i zmarłych w niewoli jego żołnierzy, a także w intencji uwięzionych przez wrogów.

Kolegiata w Żółkwi – mauzoleum rodu Żółkiewskich
Pierwotna, zaplanowana przez hetmana Żółkiewskiego, funkcja świątyni zaczęła ulegać zmianie po jego tragicznej śmierci w roku 1620. Poczęto w niej upamiętniać nie tylko postać fundatora, lecz także członków jego rodziny walczących w obronie ojczyzny. W rezultacie kolegiata stała się rodowym mauzoleum Żółkiewskich oraz ich spadkobierców: Daniłowiczów i Sobieskich. Ich nagrobki, epitafia i portrety, przedstawienia zwycięskich batalii wypełniły wnętrze kościoła. W krypcie spoczęli obok hetmana Żółkiewskiego: jego małżonka Regina z Herburtów (zm. 1626), ich syn Jan (zm. 1623) i córka Zofia Daniłowiczowa (zm. 1634), wojewodzina ruska, jej syn Stanisław Daniłowicz (1636) oraz zięć Jakub Sobieski (zm. 1648, kasztelan krakowski) i kilku innych członków rodziny.

Brak przekazów archiwalnych nie pozwala ustalić okoliczności wykonania zespołu pomników nagrobnych najbliższej rodziny hetmana. Powstały one dzięki Zofii z Żółkiewskich Daniłowiczowej, wojewodzinie ruskiej, dziedziczce ojcowskiej fortuny. Pomimo podejmowanych prób związania rzeźb z twórczością pewnych rzeźbiarzy działających we Lwowie w pierwszej połowie XVII w. muszą pozostać nadal dziełami anonimowych artystów.

Nagrobki w prezbiterium
W prezbiterium kościoła, po bokach ołtarza głównego, stoją dwa okazałe monumenty z czerwonego marmuru, ujęte potężnymi kolumnami z szarawego kamienia. Skomponowane są identycznie. W głębokich niszach, ujętych arkadami, stoją pełnoplastyczne, naturalnej wielkości postacie. Kompozycję dopełniają po bokach stoły nakryte tkaninami. Cokół zajmują pola z panegirycznymi inskrypcjami i tablice dekoracyjne. W centrum zwieńczenia znalazły się medaliony z herbami, ujmowane przez alegoryczne postaci, na osi zaś kolumn ‒ figury świętych patronów.

Nagrobek przy ścianie po stronie ewangelii
Nagrobek przy ścianie północnej (lewej, patrząc od ołtarza) jest poświęcony hetmanowi i kanclerzowi wielkiemu koronnemu, Stanisławowi Żółkiewskiemu oraz jego synowi Janowi, staroście hrubieszowskiemu, zmarłemu od ran odniesionych pod Cecorą. Obaj mają na sobie pełne zbroje płytowe; hełmy znalazły się u ich stóp. Starszy z Żółkiewskich dzierży w dłoniach buławę hetmańską i kanclerską pieczęć, młodszy trzyma buzdygan. W zwieńczeniu widnieje Michał Archanioł ‒ figura patrona rycerzy, kartusz z personifikacjami cnót „Męstwa” („Fortitudo”) i „Sprawiedliwości” („Justitia”), z herbami: Lubicz, Korczak, własnym Herburtów i Półkozic; po bokach rzeźby patronów: św. Jan Ewangelista i św. Stanisław biskup. Dolną partię cokołu wypełniają przedstawienia różnego rodzaju uzbrojenia.

Nagrobek przy ścianie po stronie lekcji
Na nagrobku przy ścianie południowej (prawej, patrząc od ołtarza) została przedstawiona hetmanowa i kanclerzyna Regina z Herburtów Żołkiewska wraz z córką Zofią Daniłowiczową. W zwieńczeniu monumentu osadzono figurę Matki Boskiej z Dzieciątkiem, po bokach zaś przedstawienia patronek: św. Reginy i św. Zofii. W kartuszu widnieją herby Lubicz, własny Herburtów, Nieczuja i Bończa.

Przedstawienia Żółkiewskich mają zdecydowanie charakter portretowy. Jest to szczególnie ważne w przypadku hetmana, którego ikonografia oczekuje na szczegółowe opracowanie. Obraz, uchodzący dotąd za jego wierny wizerunek (przechowywany w Muzeum Narodowym w Krakowie), okazał się ostatnio przedstawieniem innego dowódcy – Marcina Kalinowskiego, hetmana polnego koronnego w latach 1633‒1636.

Kościół pw. św. Wawrzyńca w Żółkwi – miejsce kultu bohatera narodowego
Kolegiata w Żółkwi w kolejnych stuleciach stała się szczególnym miejscem kultu bohatera narodowego, o którego czynach przypominały kolejne rocznice bitew, zwłaszcza pod Kłuszynem i Cecorą. Kreowano postać wodza zwyciężonej armii na bohatera bez skazy. I chociaż wiemy, że takich nie ma, to w niczym nie umniejsza to pamięci o wybitnym mężu stanu, gorącym patriocie, obdarzonym wielkim talentem dowódcy, dobrym gospodarzu i troskliwym opiekunie rodziny. To wówczas zrodziła się piękna legenda o lekcjach patriotyzmu udzielanych przy pomniku pradziada przez Teofilę z Daniłowiczów Sobieską synom – Markowi i Janowi, późniejszemu królowi, pogromcy Turków i Tatarów spod Chocimia i Wiednia. Młodzi Sobiescy mieli uczyć się łaciny z widniejącego na nagrobku słynnego cytatu z „Eneidy” Wergiliusza: Exoriare aliquis nostris ex ossibus ultor (Niech z kości naszych powstanie mściciel), a także dwuwiersza: Tibi hostis ad terrorem, Tibi hosper ad exemplum (Tobie wrogu na postrach, Tobie przechodniu na wzór). Czytali także napis na pomniku prababki, zaczerpnięty z biblijnej Księgi Judyty: Vae genti insurgenti super genus meum. Dominus enim omnipotens vindicabit in eis (Biada narodowi powstającemu na naród mój. Bóg wszechmogący będzie się mścił nad nim).

Nagrobki Żółkiewskich przetrwały w dobrym stanie, należy jednak odnotować ingerencje w umieszczone na nich napisy. Oba zostały gruntownie odnowione w latach 1991‒1997 podczas prac konserwatorskich prowadzonych pod kierunkiem dr. Janusza Smazy przez studentów wydziałów konserwacji ASP w Warszawie i Krakowie.