Kościół rzymskokatolicki pw. Znalezienia Krzyża Świętego w Żyrmunach (także: Żyrmony, Żermony, Szyrmuny, Szirmuni, biał. Жырмуны), zbudowany w w latach 1787–1788 według projektu architekta Jana Podczaszyńskiego.

Historia

O pierwszym żyrmuńskim kościele, notowanym w źródłach w połowie XVI w., brak bliższych danych. Jest nawet prawdopodobne, że świątynię przejęli kalwiniści, ponieważ w roku 1563 Mikołaj Radziwiłł oddał zabudowania i grunty altarii żyrmuńskiej w wieczystą dzierżawę swemu słudze Janowi Zychniewiczowi. Możliwe również, że parafia rzymskokatolicka na pewien czas zaniknęła, choć nie ma na ten temat przekazów źródłowych. Pośrednim dowodem jest natomiast odnowienie jej uposażenia, dokonane 16 maja 1624 r. przez Jana Zawiszę, wojewodę witebskiego, i jego żonę Anastazję Tryzyniankę, którzy ufundowali nowy kościół. Świątynia ta w roku 1660 została ograbiona przez wojska moskiewskie. W 1666 r. ks. Maciej Szarkiewicz zbudował nowy drewniany kościół, który 4 listopada 1673 r. sufragan wileński bp Mikołaj Słupski poświęcił pod wezwaniem Najświętszej Panny Marii i św. Jana Chrzciciela. Opis z roku 1700 informuje, że ołtarz główny miał formę konfesji i umieszczony był w nim cudowny obraz Matki Boskiej Loretańskiej.

Kościół ten został niebawem zastąpiony kolejnym, również drewnianym, który otrzymał wezwanie Znalezienia Krzyża Świętego. W roku 1739 określono go jako nowo wzniesiony i niedokończony. Przed rokiem 1777 świątynię tę strawił pożar, w którym spłonął cudowny obraz Matki Boskiej Loretańskiej. Kosztem małżonków Stanisława Radziwiłła i Karoliny z Pociejów, podkomorzych litewskich, prawdopodobnie już w roku 1778 zbudowano prowizoryczne miejsce modlitwy, które służyło wiernym do 1788 r., kiedy wystawiono kolejny kościół, istniejący do dzisiaj. Został on zbudowany w latach 1787-1788 z fundacji Karoliny z Pociejów Stanisławowej Radziwiłłowej, podkomorzyny litewskiej, i poświęcony przez proboszcza ks. Franciszka Wysockiego pod wezwaiem Znalezienia Krzyża Świętego. Według opisu z końca XVIII w. budowla była „najpiękniejsza co do drzewa, okien, dachu i całej ozdoby wewnątrz”. W szczycie fasady, ujętym wówczas dwiema wieżyczkami, znajdowały się rzeźbione, miejscami złocone herby Radziwiłłów i Pociejów oraz tablica z metalowymi, złoconymi literami: „Bogu Wszechmogącemu MDCCLXXXVIII”. W prezbiterium stały trzy murowane, kolumnowe ołtarze z obrazami - w ołtarzu głównym Ukrzyżowanie, w bocznych Zmartwychwstanie i Wniebowstąpienie; w kaplicy Matki Boskiej mieścił się czwarty ołtarz, w którym umieszczono dwa obrazy: Matkę Boską z Dzieciątkiem i tondo z przedstawieniem św. Barbary.

Dzwonnicę stojącą przy kościele zbudował w roku 1894 cieśla Matwiej Balin. Plebanię w stylu dworkowym, wystawioną staraniem parafian i proboszcza ks. Stefana Wierzbowskiego, zaprojektował w 1928 r. F. Urbszys, a roboty stolarskie prowadził Kazimierz Gawryłow z Wilna.

Architektura

W dość licznej grupie drewnianych kościołów klasycystycznych zachowanych na Litwie i Białorusi świątynia żyrmuńska należy do najwcześniejszych i najbardziej udanych. Cechuje ją harmonijne ukształtowanie rozbudowanej bryły oraz oryginalna dyspozycja wnętrza, którego przestrzeń organizuje murowana toskańska kolumnada. Wprowadzenie jej do drewnianej budowli należy uznać za wyraz konsekwencji, z jaką budowniczy kościoła zrealizował w drewnie formy właściwe dla architektury murowanej. Stwierdzenie to odnosi się zarówno do struktury przestrzennej, jak i do dekoracji architektonicznej. Wnętrzu nadano charakter emporowej bazyliki z transeptem. Dzielone pilastrami elewacje obiega wysokie belkowanie o wydatnym gzymsie i szerokim fryzie (pierwotnie zapewne tryglifowo-metopowym), trójkątne szczyty fasady i ramion "transeptu" otrzymały formę ogzymsowanych naczółków, a płaską, bezwieżową fasadę ożywia wgłębny portyk o bielonych, murowanych kolumnach. Przysadzista ośmioboczna wieżyczka nad szczytem fasady jest elementem wtórnym, nieprzystającym do pierwotnej koncepcji, w myśl której dopełnienie imitacji form architektonicznych stanowiła dekoracja rzeźbiarska w tympanonie. Pod względem stylowym kościół należy do nurtu określanego mianem klasycyzmu doby stanisławowskiej, choć w pewnej masywności form i wyborze porządku toskańskiego można się dopatrywać cech szkoły Wawrzyńca Gucewicza, reprezentatywnych dla bardziej radykalnej fazy tej epoki stylowej. W przeciwieństwie do pozostałych kościołów klasycystycznych, których fasady z reguły zdobi portyk wysunięty, w Żyrmunach zastosowany został portyk wgłębny, podobnie jak w drewnianym barokowym kościele w sąsiednich Subotnikach. Zbieżność ta może być przypadkowa, ale niewykluczone, że architekt świątyni, Jan Podczaszyński, nawiązał w ten sposób do lokalnej tradycji. Warto też zwrócić uwagę na rozwiązanie zastosowane przez niego w Butrymańcach, gdzie o plastyczności fasady, zwieńczonej trójkątnym naczółkiem wpisanym w schodkowy szczyt, stanowi wgłębny ryzalit z umieszczonym ponad drzwiami balkonem. Również i w tym kościele odnaleźć można wyraźną skłonność do posługiwania się formami typowymi dla architektury murowanej, co w tak interesujący sposób zaprezentował w Żyrmunach. Podczaszyńskiemu należy również przypisać projekt wyposażenia wnętrza, gdyż cechy charakterystyczne dla jego indywidualności twórczej noszą zrealizowany wraz z budową kościoła jednorodny stylistycznie zespół murowanych ołtarzy w prezbiterium i kaplicy Matki Boskiej oraz drewniana ambona. On też zapewne zaprojektował klasycystyczny prospekt organowy, prekursorski względem powszechnie stosowanych i długo się jeszcze utrzymujących form rokokowych, wykonany najprawdopodobniej wraz z instrumentem przez wileńskiego organmistrza Pawła Zella (Cele, Szell).

Zagadnienia artystyczne

Kościół żyrmuński został opisany w broszurze autorstwa ks. Floriana Niemiery, wydanej w 400 egzemplarzach nakładem wydawnictwa „Ziemi Lidzkiej”, która ukazała się 15 sierpnia 1939 r. [przypis: Florian Niewiero, „Historia kościoła parafialnego w Żyrmunach (1522-1624, 1788-1939)”, Lida 1939]. Zaletą tej publikacji jest bogate i umiejętne wykorzystanie źródeł (znajdujących się wówczas w archiwum parafialnym i w zbiorach Biblioteki Publicznej i Uniwersyteckiej w Wilnie), a także właściwa ich interpretacja, począwszy od informacji historycznych, po niektóre ustalenia natury artystycznej. Mimo skrupulatnego zebrania publikowanych wzmianek o Żyrmunach autor przeoczył informację o budowniczym kościoła, Janie Podczaszyńskim, podaną w roku 1849 przez Franciszka Sobieszczańskiego [przypis: Franciszek M. Sobieszczański, „Wiadomości historyczne o sztukach pięknych w dawnej Polsce...”, Warszawa 1849, t. 2, s. 226]. Wykorzystał ją dopiero Stanisław Łoza [przypis: Stanisław Łoza, „Architekci i budowniczowie w Polsce”, Warszawa 1954, s. 240], a za nim cała współczesna literatura.

Twórczość Jana Podczaszyńskiego (zm. ok. 1800), ucznia Wawrzyńca Gucewicza, nie doczekała się jak dotąd odrębnego opracowania. Według oceny Sobieszczańskiego „nie był z najpośledniejszych architektów swego czasu, a przeciwnie, w rysunku znakomicie wykształcony”, ale w krótkiej nocie biograficznej wspomniano tylko, że jako architekt Radziwiłłów mieszkał w Żyrmunach, gdzie „wystawił kościół parafialny wcale dobrej struktury”. Poza kościołem żyrmuńskim i tutejszym pałacem Radziwiłłów wzniósł również drewniany kościół w Butrymańcach (1799), wcześniej zaś (do 1787) prowadził budowę murowanego kościoła w Malatyczach, według projektu Wawrzyńca Gucewicza.