Zarys historyczny
Żółkiew została założona przez hetmana polnego koronnego Stanisława Żółkiewskiego. Miało to miejsce w roku 1597. Ambicją właściciela, który był nie tylko znakomitym wojskowym, ale również świadomym estetą, było stworzenie miasta przypominającego renesansowy Zamość. Dlatego też do zaprojektowania miejscowości Żółkiewski zatrudnił m.in. Pawła Szczęśliwego, znakomitego architekta z tzw. szkoły włoskiej. Prawa miejskie Żółkiew otrzymała już sześć lat później.

Kościół pw. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny i klasztor oo. Dominikanów zostały ufundowane przez Teofilię Sobieską (z Daniłowiczów), czyli wnuczkę hetmana Stanisława Żółkiewskiego. Zobowiązała się ona sfinansować wzniesienie obiektów na oddanym zakonnikom terenie, a z czasem darowiznę wzbogaciła o dodatkowe dobra ziemskie i

fundusz mszalny. W zamian za tę hojność ojcowie zobowiązani byli odprawiać określoną ilość mszy w intencjach dobrodziejki, ale przede wszystkim za duszę Marka Sobieskiego, czyli jej zmarłego syna oraz brata późniejszego króla Polski. Sam Jan III Sobieski, już jako władca królestwa, opiekował się fundacją, traktując to jako rodzinny honor. Zresztą Żółkiew była jego ulubioną rezydencją i najwięcej czasu spędzał właśnie tam. Jednocześnie przywoził do miasta swoje wojenne trofea, wzmacniał je nowoczesnymi obwarowaniami i wpłynął na jego bardziej barokowy wystrój.

Kolejni właściciele miejscowości również bardzo dbali o to miejsce. Zawirowania historyczne doprowadzały do zniszczeń, a budynki ciągle odbudowywano i wyposażano. Pierwszych poważnych zniszczeń dokonali Kozacy w roku 1655, czyli niemal równolegle z początkiem istnienia. W roku 1716 rabunków dokonały wojska saskie, a po pierwszym rozbiorze Polski kompleks częściowo zajął austriacki zaborca, urządzając w nim magazyn zboża.

Wiek XIX można uznać za czas zaniedbania i niszczenia obiektu. Dopiero na przełomie XIX i XX stulecia zarówno kościół jak i klasztor poddano gruntownej restauracji i niewielkiej przebudowie.

W czasach II Rzeczypospolitej miasto było garnizonem szóstego Pułku Strzelców Konnych im. Hetmana Stanisława Żółkiewskiego. Świadectwem tamtego czasu jest m.in. tablica pamiątkowa znajdująca się w innym obiekcie sakralnym Żółkwi, mianowicie w kościele pw. św. Wawrzyńca Męczennika.

Gdy ZSRR napadł na Polskę i zajął miasto, żołnierze z Armii Czerwonej zniszczyli pomniki Jana III Sobieskiego i Stanisława Żółkiewskiego. Pod naciskiem UPA i Sowietów niemal wszyscy Polacy opuścili Żółkiew wraz z końcem II wojny światowej. Dominikanie również zostali wysiedleni, a obiekt został zajęty przez nowe władze.

Architektura
Kompleks położony jest na wschód o rynku, po północnej stronie traktu lwowskiego. Przed budynkiem kościoła rozciąga się niewielki plac. Budynek klasztorny opina świątynię z tyłu. Od zachodniej strony rozpościera się ogród, a od wschodniej dziedziniec gospodarczy. Całość zamknięta jest w posesji o kształcie nieregularnego czworoboku i została otoczona wysokim murem.

Kościół został zbudowany na planie krzyża. Posiada szeroką, trójprzęsłową nawę, prezbiterium zwrócone na północ, a po bokach płytkie kaplice połączone wąskimi przejściami. Od południa dodano półprzęsło mieszczące chór muzyczny. Od zachodniej strony znajdują się kaplice św. Marka, św. Antoniego, św. Józefa, a od wschodniej św. Wincentego Ferreniusza, św. Tomasza i św. Marii Magdaleny. Prezbiterium jest dwuprzęsłowe, nieznacznie węższe od nawy. Ramiona transeptu wykraczają szerokością poza nawę i mieszczą kaplicę św. Jacka i św. Dominika. Od wschodu znajduje się zakrystia, a od zachodu kaplica Pana Jezusa Ukrzyżowanego.

Artykulacja ścian w nawie została przeprowadzona za pomocą pilastrów toskańskich na wysokich postumentach. Ściany zwieńczone są przez belkowanie o wydatnym gzymsie. W środku warto również zwrócić uwagę na polichromię pochodzącą z początku XX wieku.

Pokrywa ona w całości sklepienie i ściany, w części imitując dekorację stiukową. Pod względem kolorystycznym jest raczej monochromatyczna, ale w dużych partiach złocona w tle. Wielokrotnie powtarzający się motyw roślinny (lilia, liście palmowe, laurowe) perfekcyjnie wkomponowują się w kluczowe elementy przestrzenne. Ponadto możemy dostrzec takie symbole jak krzyż, kotwica, Oko Opatrzności, czy Gorejące Serce. Na pozostałej powierzchni znajdują się sploty akantu otaczające tarcze z herbami i symbolami zakonu dominikańskiego oraz gwiazdami z krzyżami maltańskimi. W prezbiterium pięcioboczne pole z przedstawieniem Matki Boskiej na tronie oraz wiele, wiele innych motywów.

Ołtarz główny pochodzi z XVIII wieku i został zaprojektowany w stylu późnego baroku. Wykonano go z drewna. Przez wieki ewoluował poprzez liczne restauracje oraz drobne zmiany. Zmieniała się również jego funkcja przestrzenna. Choć od zawsze zajmował centralną pozycję w obiekcie, początkowo był obiektem wolnostojącym. W ołtarzu znajdują się m.in. rzeźby św. Tomasza z Akwinu, św. Jacka, św. Piotra i św. Pawła. Na szczycie kopuły znajduje się rzeźba Bóg Ojciec z Gołębicą Ducha Świętego.

Do najważniejszych elementów powiązanych z wystrojem, wyposażeniem i otoczeniem obiektu należą także:
· Ołtarz Matki Boskiej Różańcowej (początek XX w.) znajdujący się w krzyży kościoła po północno zachodniej stronie,
· Dwa prowizoryczne ołtarze św. Jacka i św. Dominika,
· Organy z 1898 roku,
· Ambona z początku XX wieku,
· Nagrobek Teofili Sobieskiej,
· Nagrobek Marka Sobieskiego,
· Biblioteka - bogaty, ale nieprzebadany księgozbiór swoją genezą sięga do końca XVII wieku,
· Archiwum dokumentów dotyczących dóbr,
· Mury klasztorne pochodzące jeszcze z XVII wieku, będące pozostałościami miejskich fortyfikacji,
· Kamienna baszta usytuowana w północno-wschodnim narożniku,
· Dzwonnica z XIX wieku

Większość dóbr ruchomych, na skutek różnych zawirowań dziejowych została z kompleksu przeniesiona. Przykładowo jeden z najsłynniejszych kresowych obrazów „Matka Boska Różańcowa” znajduje się obecnie w kościele Dominikanów na Służewie w Warszawie.