Pałac Januszowski Radziwiłłów na Łukiszkach w Wilnie, fot. dr hab. Anna Sylwia Czyż, prof. ucz., 2016, wszelkie prawa zastrzeżone
Źródło: Repozytorium instytutu Polonika
Fotografia przedstawiająca Pałac Januszowski Radziwiłłów na Łukiszkach w Wilnie
Pałac Januszowski Radziwiłłów na Łukiszkach w Wilnie, fot. dr hab. Anna Sylwia Czyż, prof. ucz., 2016, wszelkie prawa zastrzeżone
Źródło: Repozytorium instytutu Polonika
Fotografia przedstawiająca Pałac Januszowski Radziwiłłów na Łukiszkach w Wilnie
Pałac Januszowski Radziwiłłów na Łukiszkach w Wilnie, fot. dr hab. Anna Sylwia Czyż, prof. ucz., 2016, wszelkie prawa zastrzeżone
Źródło: Repozytorium instytutu Polonika
Fotografia przedstawiająca Pałac Januszowski Radziwiłłów na Łukiszkach w Wilnie
Pałac Januszowski Radziwiłłów na Łukiszkach w Wilnie, fot. dr hab. Anna Sylwia Czyż, prof. ucz., 2016, wszelkie prawa zastrzeżone
Źródło: Repozytorium instytutu Polonika
Fotografia przedstawiająca Pałac Januszowski Radziwiłłów na Łukiszkach w Wilnie
 Prześlij dodatkowe informacje
Identyfikator: POL-001465-P

Pałac Januszowski Radziwiłłów na Łukiszkach w Wilnie

Identyfikator: POL-001465-P

Pałac Januszowski Radziwiłłów na Łukiszkach w Wilnie

Pałac wzniesiony na obszernej działce położonej tuż za bramą Wileńską na skraju przedmieścia Łukiszki, prywatnej jurydyce rodu herbu Trąby, nazywany był Januszowskim od imienia swego twórcy Janusza Radziwiłła. Siedziba usytuowana była na zboczu wzgórza (107 m n.p.m.), dziś nieczytelnego w strukturze miasta, przy ulicy prowadzącej do mostu na Wilii, na tyłach luterańskiej kaplicy i szpitala z cmentarzem.  

Pierwotnie teren ten zajmował dwór należący do Jana Radziwiłła (1492– 1542), starosty żmudzkiego, po którym dziedziczyła córka Petronela (zm. 1564/67) zamężna ze Stanisławem Dowojną (zm. 1573). Majątek przejęła jednak, niezbyt legalnie, jej siostra Anna (zm. 1600), zamężna ze Stanisławem Kiszką (zm. 1554), wojewodą witebskim. W 1574 r. sprzedała ona drewniany dwór hetmanowi Krzysztofowi „Piorun” Radziwiłłowi, który – jak się wydaje – zniósł starą siedzibę, a na jej miejscu lub obok zaczął budować nową „wielkim kosztem”. Pisząc testament w 1599 r., wyrażał pewność, że ten z synów, który dostanie realność, będzie z niej „kontent”. Polecał też, by „jako najcudniej budować drzewem […] dwór podle wilejskiej bramy”.  

Prace przy nowej siedzibie udało się hetmanowi wielkiemu dokończyć, a dwór wraz z ogrodem przypadł w udziale Krzysztofowi II (1585–1640), młodszemu synowi. Ten najbardziej wpływowy w Rzeczpospolitej różnowierca umiejętnie łączył działalność publiczną z opieką nad licznym gronem literatów i kolekcjonowaniem numizmatów. Dość szybko część dóbr na Łukiszkach objął jego syn Janusz, wykształcony i obyty w kręgach europejskich elit. Znakomity tancerz o nienagannych manierach był zbieraczem osobliwości i książek, ale też wytrawnym kolekcjonerem malarstwa, próbującym swych sił w tej materii. Jednocześnie na polu bitwy odznaczał się ponadprzeciętną odwagą, pod wpływem alkoholu szukał zwady, a ze zbuntowanymi Kozakami rozprawiał się okrutnie.  

Do budowy pałacu Janusz Radziwiłł przystąpił po 2 lutego 1638 r., gdy zawarł – wbrew rodzinie i wyraźnej niechęci ojca – małżeństwo z katoliczką Katarzyną z Potockich (1619–1642), przez matkę Marię z Mohyłów spokrewnioną z rodem zasiadającym na tronie Mołdawii i Wołoszczyzny. Rezydencja hetmana wielkiego litewskiego i wojewody wileńskiego stała się najokazalszą siedzibą Radziwiłłów w Wilnie, a on sam był już wówczas najpotężniejszym magnatem litewskim, o ambicjach przekraczających politykę krajową. W pałacu na tyle, na ile pozwalały mu obowiązki, chętnie mieszkał i urzędował, często przyjmując gości.  

Pałac Januszowski został wzniesiony według projektu Costantego Tencalli. Architekt był uczniem i współpracownikiem Carla Maderny w Rzymie, budowniczym kaplicy św. Kazimierza przy katedrze wileńskiej i twórcą kościoła karmelitów bosych pw. św. Teresy. Tencalla mimo, że pałac zaprojektował nie nadzorował budowy, angażując się w warszawskie inwestycje króla Władysława IV. Budową kierował Jan Ulrich, pracujący przy innym wileńskim dziele Tencalli – kościele pw. św. Teresy, ale też wykonujący prace dla Janusza Radziwiłła w Kiejdanach. W budowie brał udział także Wilhelm Pohl oraz luteranin Adam Beier – ślusarz.  

Siedziba została zniszczona i splądrowana podczas okupacji moskiewskiej. Mimo odbudowy podjętej przez jej kolejnego właściciela – Bogusława Radziwiłła, jeszcze u schyłku XVII w. straciła na znaczeniu i w kolejnym wieku sukcesywnie podupadała, a później niemal w całości została rozebrana. Do dziś zachował się tylko jeden pawilon i część skrzydła północno-wschodniego. Pawilon północno-zachodni został zrekonstruowany, a skrzydło północne rozbudowane po 1984 r. W budynku znajduje się obecnie Radvilų rūmų dailės muziejus, oddział Lietuvos nacionalinis dailes muziejus. Od 2019 r. trwają prace związane z rozbudową rezydencji Radziwiłłów na cele muzealne. 

Dysponujemy bowiem dwoma wiarygodnymi źródłami ikonograficznymi ukazującymi pałac. Pierwszym z nich jest medal wybity w 1653 r. przez Sebastiana Dadlera (1586–1657) z okazji objęcia przez Janusza Radziwiłła województwa wileńskiego, drugim – mapa Wilna Georga Maxa von Fürstenhoffa z 1737 r.  

Na tej podstawie można stwierdzić, że pałac składał się z pięciu trójkondygnacyjnych pawilonów z mezzaninem, które związano niższymi skrzydłami w podkowę. Frontowe pawilony połączono niskim murem z dwiema bramami od ul. Wileńskiej, a całość założenia ujęto dodatkowym ogrodzeniem z dwiema basztkami. Na nieregularnym terenie przypałacowym od północy i od wschodu znalazły się ogrody. Ten pierwszy był reprezentacyjny i użytkowy, a otwierała się na niego dwukondygnacyjna loggia skrzydła północnego nakryta oddzielnym, płaskim dachem. Należy podkreślić, że pałac miał ciekawe rozwiązania przestrzenne, w których akcentowano osie ukośne. Wprowadzono także dwa punkty widokowe. Jeden na wprost z placu wykreowanego przed rezydencją, a drugi z boku przy wyjeździe z miasta w kierunku bramy Wileńskiej. 

Czas powstania:
po 1638, przed 1655
Twórcy:
Konstanty (Constantino) Tencalla (architekt; Włochy, Litwa, Polska), Jan Ulrich (architekt; Polska, Litwa), Wilhelm Pohl (rzeźbiarz; Niemcy, Litwa), Adam Beier (ślusarz; Polska, Litwa)
Bibliografia i archiwalia:
  • A.S. Czyż, Pałace Wilna XVII-XVIII wieku, Warszawa 2021, 429-460.
  • T. Bernatowicz, Książęcy splendor w stolicy. Rezydencje i dobra Radziwiłłów w Wilnie XVI–XVIII wieku, w: Historia – konserwacja – rewitalizacja. Funkcjonowanie rezydencji regionu łódzkiego w kontekście doświadczeń europejskich. Prace dedykowane pamięci Profesora Leszka Kajzera, red. T. Bernatowicz, P. Gryglewski, K. Stefański, Łódź, 2016, 18–27, 35-36.
  • B.R. Vitkauskienė, Ogrody barokowe Kiszków i Radziwiłłów w Wilnie na Puszkarni, „Barok. Historia–Literatura–Sztuka”, t. 13, 2006, nr 1, 146–152.
Publikacja:
01.08.2024
Ostatnia aktualizacja:
01.08.2024
Opracowanie:
dr hab. Anna Sylwia Czyż, prof. ucz.
rozwiń

Projekty powiązane

1
  • Pałac Januszowski Radziwiłłów na Łukiszkach w Wilnie
    Katalog poloników Zobacz