Polscy architekci w Ameryce Południowej pozostawili po sobie dziedzictwo, które z jednej strony świadczy o ich ogromnych umiejętnościach, a z drugiej – o złożonej historii XX wieku. Uciekając przed wojną, represjami lub po prostu szukając możliwości realizacji nowoczesnych idei architektonicznych, tworzyli oni w nowym świecie nie tylko budynki, ale też trwałe świadectwa obecności polskiej kultury i myśli projektowej poza granicami kraju. Ich realizacje – od wieżowców i pałaców rządowych po kościoły i osiedla – odnaleźć można w Brazylii, Peru, Chile, Wenezueli, Paragwaju i Argentynie.

Jedną z najbardziej wyrazistych postaci był Lucjan Korngold, urodzony w Warszawie architekt modernizmu, który po opuszczeniu Polski w czasie II wojny światowej osiadł w São Paulo. Korngold zyskał w Brazylii ogromne uznanie jako twórca nowoczesnych wieżowców i budynków mieszkalnych, wpisujących się w dynamicznie rozwijające się realia urbanistyczne kraju. Do jego najważniejszych realizacji należą m.in. Edificio CBI – Esplanada, zbudowany w 1948 roku w samym sercu São Paulo przy parku Anhangabaú, który w chwili powstania był najwyższym żelbetowym budynkiem na świecie, a także Centro Comercial Bom Retiro (1957) – nowatorska galeria handlowa z wewnętrznym pasażem. W Rio de Janeiro Korngold zaprojektował willę dla Henryka Landsberga (1955–1956), zaś w São Carlos – monumentalny budynek, który początkowo miał pełnić funkcję hotelu, a ostatecznie stał się siedzibą tamtejszej rady miejskiej. Jego architektura łączyła europejską precyzję z brazylijską ekspresją i stała się częścią lokalnego kanonu modernizmu.

Równolegle w Peru tworzył Ryszard (Ricardo) de Jaxa Małachowski, jeden z najwybitniejszych architektów Limy w pierwszej połowie XX wieku. Urodzony w rodzinie o polskich korzeniach, zdobył wykształcenie we Francji, by następnie na stałe związać się z peruwiańską stolicą. W Limie zaprojektował lub przebudował szereg budynków rządowych i reprezentacyjnych: Katedrę, Pałac Prezydencki, Pałac Arcybiskupi, Pałac Rady Miejskiej, siedzibę Banco Italiano (dziś Banco de Crédito), gmach Club Nacional i pierwszy w Peru blok mieszkalny – Edificio Rímac (1919–1924). Równocześnie prowadził duże projekty urbanistyczne: opracował koncepcję założenia Paseo de la República, a także projektował osiedla wypoczynkowe i rekreacyjne na obrzeżach Limy – Santa María del Mar, La Cantuta czy Chosica. Styl Małachowskiego – monumentalny, często neoklasyczny, wzorowany na francuskich szkołach architektury – łączył się z lokalną tradycją i ukształtował nowoczesny wizerunek centrum peruwiańskiej stolicy.

Na osobne miejsce zasługuje Brunon Paprocki, autor monumentalnego gmachu Sądu Najwyższego w Limie (1929–1938), inspirowanego Pałacem Sprawiedliwości w Brukseli. Choć utrzymany w stylu neoklasycznym, gmach wpisuje się w kontekst latynoamerykański – to bezkopułowa budowla o surowej, monumentalnej bryle, wykonana z granitu i marmuru, będąca jednym z najbardziej rozpoznawalnych budynków instytucji publicznych w Peru.

Polacy byli obecni także w Paragwaju i Wenezueli, gdzie realizowali głównie budynki sakralne i edukacyjne. W Asunción działało kilku architektów i budowniczych związanych z polską diasporą, którzy wznosili m.in. Narodowy Panteon Bohaterów, Kościół Chrystusa Króla, Gimnazjum św. Teresy z Ávili, a także kaplice św. Marii Eufrazji. Te neobarokowe i klasycyzujące formy budowli sakralnych współtworzyły duchowy krajobraz miasta.

W Wenezueli warto wspomnieć Wojciecha Lutowskiego, autora m.in. Kościoła św. Józefa w Puerto Cabello, zbudowanego z lokalnego kamienia koralowego i wykończonego rzeźbami religijnymi, oraz Kościoła Matki Boskiej Różańcowej w Barucie – jednonawowej świątyni z wieżą i bogatą dekoracją. Obiekty te są dziś uznanymi zabytkami sakralnymi, a w ich wnętrzach zachowały się m.in. obrazy Rubensa i figury Zmartwychwstałego Chrystusa.

Z kolei w Chile znaczącą postacią był Luciano Kluczewski, urodzony już na emigracji, ale wywodzący się z rodziny polskich patriotów – jego dziadek brał udział w powstaniu styczniowym. Kluczewski był jednym z pionierów modernizmu w Santiago de Chile, a jego projekty – w tym dom, w którym mieszkał i który dziś upamiętnia go tablicą – wpisały się w pejzaż współczesnego miasta. Uhonorowano go także poprzez nadanie jego imienia jednej z ulic w stolicy.

Ślady polskiej architektury odnajdziemy również w Argentynie – choć mniej licznie udokumentowane, związane są m.in. z działalnością Jordana Wysockiego i Jerzego Sosnowskiego – oraz w Wenezueli, gdzie działał Wacław Zalewski, znany z projektów nowatorskich konstrukcji inżynieryjnych, takich jak hala sportowa Pedro Elías Belisario w Maracaibo, Wydział Inżynierii Leśnej w Méridzie czy Liceum w Valencii. Zalewski, późniejszy profesor MIT, eksperymentował z wiszącymi strukturami dachowymi i projektowaniem form aktywnych – a jego prace w Ameryce Południowej były ważnym krokiem w jego karierze.

Choć niektóre z tych realizacji są dziś zapomniane lub słabo znane poza krajami swojego powstania, wszystkie one łączy jedno: świadczą o sile twórczej Polaków i ich zdolności do adaptacji w nowych warunkach, bez utraty artystycznej i inżynierskiej tożsamości. Architekci ci nie tylko budowali nowe domy, szkoły, świątynie i gmachy użyteczności publicznej – budowali też mosty międzykulturowe i opowieść o Polsce, która potrafiła przemawiać formą nawet na drugim krańcu świata.

Brazylia
Lucjan Korngold:

Centro Comercial Bom Retiro (1957)

Edificio CBI – Esplanada São Paulo – budynek wielofunkcyjny przy Anhangabaú park (1948). 
Więcej informacji o obiekcie.

Budynek Rady Miejskiej w São Carlos, pierwotnie przeznaczony na hotel (1954–1962)

Wieżowiec Edificio Thomaz Edison, São Paulo (1944)

Rezydencja Henryka Landsberga w Parque Gávea w Rio de Janeiro (projekt 1955, realizacja 1955-1956)

W Rio de Janeiro w Parque Gávea znajduje się rezydencja zbudowana dla Henryka Landsberga. Autorem projektu budynku był polski architekt Lucjan Korngold. Budynek powstał w latach 1955-1956.

Paluch, Rzepka, Knotke, Dzierżanowski:

Polska ambasada w Brasília

Georg Przyrembel:

Palácio Boa Vista – Campos do Jordão

Basílica e Paróquia Nossa Senhora do Carmo – São Paulo

Dworzec kolejowy – linia Santos Jundiaí, São Paulo

Peru:

Lima

Ryszard da Jaxa Małachowski

katedra i Pałac Prezydenta (1938)

Pałac Arcybiskupi (1924), Pałac Rady Miejskiej (1944),

budynek Club Nacional,

budynek Banco Italiano (dzisiaj Banco de Crédito)

Edificio Rimac (w latach 1919–1924).

Założenie urabnistyczne Paseo de la República

Osiedla Santa María del Mar, Urbanización La Cantuta i Santa María de Chosica

Brunon Paprocki:

Peru

Sąd Najwyższy w Limie (1929-1938)
Sąd Najwyższy w Limie, zaprojektowany przez Brunona Paprockiego powstawał w latach 1929-38 i został odsłonięty przez peruwiańskiego prezydenta, Óscara R. Benavidesa. Jest to neoklasycystyczna budowla, inspirowana Pałacem Sprawiedliwości w Brukseli, ale w przeciwieństwie do niej nie posiada kopuły. Budynek murowany, licowany granitem, detale marmurowe. 

Paragwaj

Narodowy Panteon Bohaterów, Asunción;

Kościół Chrystusa Króla, Asunción;

Gimnazjum świętej Teresy z Ávili, Asunción;

„Panteon Nacional” Asuncion, (1936)

Gimnazjum i kaplica św. Marii Eufrazji

Lucian Kluczewski

Chile

Upamiętnienie Luciano Kluczewskiego w Santiago
Luciano Kluczewski był chilijskim architektem o polskich korzeniach. Jego dziadek, Antoni Kluczewski, brał udział w powstaniu styczniowym, za co został odznaczony orderem Virtuti Militari. Ojciec Luciano, Bolesław Eugeniusz, inżynier budownictwa specjalizujący się w górnictwie, przybył do Chile w 1872 r. Tam poznał Luisę Garcíę Rodríguez, z którą się ożenił i miał dwoje dzieci. Jednym z nich był właśnie Luciano, przyszły wybitny architekt. Uznaje się go za jednego z pionierów architektury modernistycznej w Chile. Jego imieniem została nazwana ulica w Santiago, znajdująca się w pobliżu domu, który zaprojektował i w którym mieszkał. Na fasadzie budynku znajduje się również tablica pamiątkowa.

Wenezuela

Kościół parafialny św. Józefa, Puerto Cabello, Wojciech Lutowski
Dokładny adres Kościoła: Calle Anzoategui, 2050 Puerto Cabellol. Znajduje się ona w najbardziej historycznej części miasta, przy ulicy Ricaurte obok placu Bolivar i jest katedrą, która została pobłogosławiona w 1999 roku. Otoczona ogrodzeniem, które zostało pierwotnie zbudowane przy użyciu kamieni koralowych z tego obszaru Wenezueli.

Kościół murowany z kamienia, z wieżą na fasadzie, pięcionawowy z nawą główną, która prowadzi do głównego ołtarza, a także kilka naw bocznych z kaplicami, podkreślającymi Najświętszy Sakrament i Grób Pański. Wewnątrz katedry można zobaczyć obraz Zstąpienie z Krzyża autorstwa Rubensa, a także rzeźbę Chrystusa Zmartwychwstałego, która jest drewnianą rzeźbą Jouse Berecibar.

Długość Kościoła: 43m.
Szerokość fasady: 32m.

Katedra budowana była w latach 1867-84, zaś jej przebudowa nastąpiła po 1929. 

Kościół parafialny Matki Boskiej Różańcowej, Wenezuela. Wojciech Lutowski
Fasada główna Kościoła posiada dwoje drewnianych drzwi od strony placu, prowadzących do wnętrza świątyni. Jedna z bocznych fasad wychodzi na ulicę Bolívar, a druga fasada przylega do domu parafialnego. Na jego głównej fasadzie, nad drzwiami, znajduje się mały balkon z kratami i drewnianymi drzwiami. Elewacja jest biała, a wszystkie kolumny pomalowane są na kolor musztardowożółty. Kościół posiada również dzwonnicę z trzema oknami wychodzącymi na plac Bolívar i dwa inne małe okna wychodzące na ulicę Bolívar. Świątynia składa się z jednej nawy i prezbiterium oddzielonego od nawy łukiem wykonanym z drewna wewnątrz i pokrytym dachówką na zewnątrz. Za ołtarzem znajdującym się w prezbiterium znajduje się zakrystia. Oprócz tego chrzcielnica na planie kwadratu, na którym stoi dzwonnica, a obok niej mała prostokątna kapliczka.

Ściany świątyni są murowane, obecnie otynkowane, pomalowane na biało, ozdobione figurami religijnymi. Na ścianie prezbiterium znajduje się wizerunek Matki Boskiej Różańcowej z XVI wieku. Nad szklanym ołtarzem Matki Boskiej znajduje się ogromny obraz Miłosierdzia, zainstalowany w 2015 roku, który zastąpił stojący tam stary krzyż kościelny.

W obecnych czasach elewacja jest utrzymywana w czystości i malowana, podobnie jak jej otoczenie i plebania. W kwietniu 2014 r. Burmistrz Baruty przeprowadził remont elewacji kościoła, otynkowano i pomalowano ściany zewnętrzne i wewnętrzne kościoła oraz plebanii. W 2015 roku wykonano hydroizolację dachów, w trakcie której na wewnętrzny dach prezbiterium położono asfalt, przez co widoczne są ciemne plamy.

Kościół budowany był w latach 1857-1867, zaś jego inauguracja nastąpiła w roku 1870. 

Argentyna
Jordan Wysocki
Jerzy Sosnowski

Wacław Zalewski

Hala sportowa Pedro Elías Belisario – Maracaibo

Wydział Inżynierii Leśnej – Universidad de los Andes (Mérida

Liceum (Lyceum) – Valencia

Museo de Bellas Artes (Zaracas – rozbudowa)