Chociaż wznoszący się na szczycie malowniczego wzgórza w Brnie zamek Szpilberg zapisał się na kartach polskiej historii najpierw jako rezydencja królowej Ryksy Elżbiety (1288-1335), w pamięci zbiorowej to miejsce kojarzone jest głównie z okresem zaborów, gdy na zamku w dramatycznych warunkach przetrzymywano około 200 polskich spiskowców antyaustriackich z Galicji. Sława Szpilbergu jako więzienia została utrwalona m.in. w literackich losach Jacka Soplicy, bohatera „Pana Tadeusza” Adama Mickiewicza. „[...] raz już wiedli na Sybir; potem Austriacy / w Szpilbergu zakopali mnie w lochach do pracy / w carcer durum…” - wyznaje na łożu śmierci ksiądz Robak.

Krótka historia zamku: od rezydencji królewskiej przez więzienie o zaostrzonym rygorze do muzeum 

Zamek Szpilberg powstał w drugiej połowie XIII w. jako obiekt obronny. Budowa monumentalnego zamku rozpoczęła się za panowania czeskiego króla Wacława I i została ukończona przez jego syna, Przemysła Ottokara II. Z rezydencji królewskiej, a następnie rodowej margrabiów morawskich, na przełomie XVII i XVIII w. zamek został przekształcony w barokową cytadelę uznawaną za jedno z więzień o najsurowszym rygorze na terenie Cesarstwa Austriackiego. Pod panowaniem cesarza Franciszka Józefa I zamek służył jako miejsce internowania wielu polskich więźniów politycznych, w tym uczestników powstania krakowskiego w 1846 r. Po likwidacji więzienia po Wiośnie Ludów w 1848 r., zamek na okres ponad stu lat został zamieniony w koszary wojskowe. Na początku lat 60. XX w. zamek Szpilberg rozpoczął nowy etap w swojej historii, stając się filią muzeum miasta Brna.

Polskie ślady na zamku

Na elewacji zamku, w reprezentacyjnym narożniku od strony północnej oraz na bramie południowej znajduje się piastowski herb z Orłem Białym. Płaskorzeźby zostały wykonane podczas panowania Ryksy Elżbiety, drugiej żony Wacława II (1278-1305) oraz królowej Polski i Czech (sprawowała rządy w latach 1303-1335). Królowa przybyła do Brna w 1318 r. Do końca życia zamek stanowił jej oficjalną rezydencję mimo, że ostatnie lata swego życia spędziła w brneńskim klasztorze cysterek. Elżbieta Ryksa odegrała kluczową rolę w rozbudowie miasta, dokonując w nim licznych fundacji na rzecz wspólnoty chrześcijańskiej oraz sponsorując umocnienia i dekoracje zamku. 

Na murach obronnych zamku, od strony południowej, znajduje się marmurowa, prostokątna tablica upamiętniająca losy Polaków więzionych w Szpilbergu. Złota inskrypcja w języku polskim głosi: „W WIĘZIENIU SZPILBERG / W LATACH 1839-1848 CIERPIELI / CZOŁOWI REWOLUCJONIŚCI POLSCY / WALCZĄCY / O NIEPODLEGŁĄ I DEMOKRATYCZNĄ POLSKĘ / CZEŚĆ ICH PAMIĘCI”. Poniżej zapis umożliwiający datowanie płyty: „TABLICĘ TĘ WMUROWANO W ROKU 1960”.