Polskie dziedzictwo w Republice Czeskiej to nie zamknięta karta historii, lecz żywy, rozwijający się element kultury – szczególnie widoczny na terenie Śląska Cieszyńskiego, nie jest tylko statystycznym faktem, lecz codziennym doświadczeniem – w przestrzeni miejskiej, szkolnej, religijnej i społecznej.

Chociaż region kojarzony jest przede wszystkim z obecnością społeczności czeskiej i polskiej, jego krajobraz kulturowy współtworzą również inne mniejszości narodowe i etniczne. Przez stulecia był on wspólnym domem dla Polaków, Niemców, Czechów i Żydów. Zagłada narodu żydowskiego w czasie okupacji niemieckiej oraz wysiedlenie ludności niemieckiej po drugiej wojnie światowej doprowadziły do niemal całkowitego zaniku tych społeczności. W ich miejsce pojawili się nowi mieszkańcy: Słowacy, Grecy i Romowie, a także osoby, dla których tożsamość regionalna odgrywa zasadniczą rolę – Ślązacy i Morawianie. W ostatnich dekadach dołączyli do nich również imigranci z Azji i Europy Wschodniej, zwłaszcza Wietnamczycy i Ukraińcy. Wielu z nich osiedliło się tu w wyniku migracji zarobkowych, edukacyjnych lub historycznych, jak miało to miejsce w przypadku greckich uchodźców po wojnie domowej.

Współistnienie i pamięć
 

Przechadzając się ulicami Czeskiego Cieszyna, Trzyńca, Jabłonkowa czy Karwiny, nietrudno dostrzec ślady bogatego dziedzictwa kulturowego, które od stuleci współtworzą mieszkańcy tego regionu. W polskiej kulturze materialnej, duchowej i językowej czeskiej części Śląska Cieszyńskiego, prezentowanej na wystawie, kryje się fragment opowieści o współistnieniu, tożsamości i pamięci. O codziennym dialogu, który toczy się tu od pokoleń – czasem w napięciu, ale coraz częściej w porozumieniu.

Ukazujemy, jak wzajemne przenikanie i ścieranie się kultur na Śląsku Cieszyńskim, mimo historycznych napięć i konfliktów, w czasach wolności tworzy spójny, wielogłosowy i złożony organizm. Społeczeństwo Śląska Cieszyńskiego, jego różnorodne grupy, lokalna kultura i bogate życie artystyczne trwają dziś w dialogu, szukając wspólnego punktu równowagi. Różnią je narodowość, pozycja społeczna i inne uwarunkowania, lecz łączy dążenie do wyższych wartości, ku którym, choć różnymi drogami, wspólnie zmierzają.

Polacy w Republice Czeskiej – społeczność zakorzeniona
Polacy stanowią jedną z najliczniejszych mniejszości narodowych w Republice Czeskiej. Ze spisu powszechnego przeprowadzonego w 2021 roku wynika, że do polskiej narodowości przyznało się ponad 38 000 obywateli, z których zdecydowana większość zamieszkuje tereny po zachodniej stronie Olzy. To nie diaspora przyjezdnych, lecz wspólnota głęboko zakorzeniona – obecna tu od pokoleń, wpisana w krajobraz, instytucje i codzienne życie regionu.

Historia, która dzieli – historia, która łączy

Historia Śląska Cieszyńskiego to opowieść pełna złożoności i napięć – od średniowiecznego księstwa, przez czasy panowania Habsburgów, po dramatyczny podział po I wojnie światowej, który głęboko wstrząsnął lokalną wspólnotą. W 1920 roku, decyzją mocarstw podczas konferencji w Spa i w Paryżu, wytyczono nową granicę, która podzieliła nie tylko miasto Cieszyn, lecz także rozerwała dotychczasowe więzi społeczne, kulturowe i rodzinne mieszkańców. Tak powstało tzw. Zaolzie – obszar, który stał się przestrzenią sporów, napięć i nieustannych prób nowego definiowania tożsamości.

Wspólna przeszłość naznaczona była trudnymi doświadczeniami: konfliktami zbrojnymi, zmianami administracyjnymi, represjami wobec mniejszości i presją asymilacyjną. Lata 20. XX wieku przyniosły wzrost napięć na tle narodowościowym, a okres powojenny pogłębił podziały. Mimo to w codziennym życiu mieszkańców przetrwały język, tradycje i pamięć rodzinna. Z biegiem lat, dzięki pracy lokalnych środowisk, zaangażowaniu organizacji społecznych i edukacyjnych oraz rosnącej otwartości, głosy różnych grup znów zaczęły być słyszalne.

Współczesne inicjatywy – takie jak działalność Kongresu Polaków w Republice Czeskiej czy „Gorolski Święto” w Jabłonkowie – oraz współpraca samorządów po obu stronach Olzy pokazują, że dziedzictwo nie musi dzielić. Może stać się przestrzenią dialogu i wspólnego działania. To, co przez lata różniło, coraz częściej staje się punktem wyjścia do rozmów o przeszłości, tożsamości i przyszłości. Tożsamość kształtowana jest bowiem zarówno przez przeszłość, jak i przez wizję przyszłości. To nie gotowy wzór, lecz zaproszenie do wspólnego działania.

Dziedzictwo widziane przez obiektyw

Wystawa prezentuje miejsca i obiekty związane z polską kulturą – jej ślady przetrwały na cmentarzach, przydrożnych krzyżach i kapliczkach, pomnikach I i II wojny światowej, gdzie obok siebie widnieją polskie i czeskie nazwiska, ale także w budynkach, takich jak Dom Polski w Ostrawie czy Polskie Gimnazjum im. Juliusza Słowackiego w Czeskim Cieszynie. Każda fotografia przywołuje nie tylko historię konkretnych miejsc, lecz także pamięć o ludziach, którzy je współtworzyli, oraz tych, którzy dziś troszczą się o ich zachowanie.

Organizatorem wystawy jest Instytut POLONIKA we współpracy ze Stowarzyszeniem Olza Pro.

Instytut Polonika od lat dokumentuje, bada, popularyzuje i chroni polskie dziedzictwo kulturowe znajdujące się poza granicami Polski. Realizuje to poprzez własne projekty badawcze, konserwatorskie i edukacyjne oraz we współpracy z lokalnymi partnerami – m.in. w ramach programu „Polskie dziedzictwo kulturowe za granicą – Wolontariat”.

W ramach programu dotacyjnego Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, którego operatorem jest Instytut Polonika, oraz programu własnego Instytutu Polonika „Polskie dziedzictwo kulturowe za granicą – Wolontariat” w ostatnich latach zrealizowano:
•    prace porządkowe na cmentarzach prowadzonych przez wolontariuszy z Fundacji na Rzecz Osób Potrzebujących „Świetlik” oraz związanych z Fundacją Volens;
•    dokumentację około 1000 nagrobków polskich rodzin, m.in. w Karwinie, Jabłonkowie oraz Czeskim Cieszynie, realizowaną przez Fundację Akcja Kultura.

W 2024 roku w ramach programu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego „Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą” sfinansowano prace konserwatorsko-remontowe pomnika górników – ofiar katastrofy w kopalni Hohenegger w Karwinie.

Stowarzyszenie Olza Pro, skupiające osoby zaangażowane w ochronę dziedzictwa kulturowego Śląska Cieszyńskiego, dokumentuje ślady języka polskiego w przestrzeni Zaolzia, promując europejskie standardy dwujęzyczności i podwójnego nazewnictwa. Odkrywa i popularyzuje zapomniane miejsca związane z polską mniejszością, dba o pamięć polskich tradycji górniczych oraz dziedzictwo dawnej Karwiny – niegdyś największego polskiego miasta po lewej stronie Olzy. Opiekuje się karwińskim cmentarzem, grobami i pomnikami Polaków, ratując zarówno materialne, jak i duchowe dziedzictwo regionu.

Wielokulturowość jako wartość

Polska kultura na Śląsku Cieszyńskim nie jest „obcym elementem” w czeskiej przestrzeni – to integralna, żywa i twórcza część regionalnego dziedzictwa. Stanowi naturalny składnik tożsamości lokalnej.

Współczesność wymaga od nas otwartości i wrażliwości na różnorodność. Wielokulturowość nie musi dzielić – przeciwnie, potrafi wzbogacać. To nie tylko cenna wartość, ale i wyzwanie, szczególnie dziś, gdy brutalne zaprzeczenie tej idei powraca wraz ze zbrojną agresją Rosji przeciwko Ukrainie, trwającą nieprzerwanie od 2014 roku.

Więcej polskich śladów można znaleźć na prowadzonym przez Instytut Polonika portalu: „Dziedzictwo za granicą. Baza poloników” www.baza.polonika.pl.

Kuratorzy: Aleksandra Dąbkowska, Bartłomiej Gutowski
Tekst: Bartłomiej Gutowski
Fotografie (o ile nie zaznaczono inaczej): Norbert Piwowarczyk

Konsultacje historyczne: dr Józef Szymeczek (Uniwersytet Ostrawski, Kongres Polaków w Republice Czeskiej), prof. dr hab. Aleš Zářický (Uniwersytet Ostrawski), prof. dr hab. Nina Pavelčíková (Uniwersytet Ostrawski)

Koordynacja: Katarzyna Brzostowska, inż. Stanisław Kołek, Marek Konieczny, Aleksandra Rodziewicz, 

Wersja polska: Krzysztof M. Jóźwiak (redakcja językowa) 
Wersja czeska: dr Józef Szymeczek, Stowarzyszenie Olza Pro