Jednym z osiedli utworzonych dla polskich uchodźców cywilnych, którzy opuścili ZSRR w 1942 r. z Armią gen. Andersa, był obóz uchodźczy w Rusape przeznaczony dla ponad 700 osób. Uchodźcy zamieszkali w 72 murowanych domkach krytych blachą. Na środku osiedla zbudowano kaplicę z wykorzystaniem 3 połączonych krużgankami afrykańskich chat. Działała szkoła powszechna oraz Szkoła Przysposobienia Gospodarczego dla dziewcząt, utworzono drużyny harcerskie. Powstała pracownia krawiecka i sala teatralna. Osiedle funkcjonowało do 1946 r., kiedy to jego mieszkańców przeniesiono do Gatoomy.

Na miejscowym cmentarzu brytyjskim znajduje się niewielka kwatera polskich grobów. Miejsce to przez długi czas nie było zidentyfikowane, dopiero po 2015 r. nekropolię odnalazł attaché Witold Majewski. Odszukano 13 bardzo zniszczonych i zarośniętych gęstą roślinnością polskich grobów. Niektóre krzyże nagrobne były roztrzaskane, jednak pozostał centralny pomnik w formie krzyża. Na cokole krzyża znajdowało się polskie godło i dwujęzyczna polsko-angielska inskrypcja, z której zachował się tylko polski fragment: „Pamięci uchodźców polskich zmarłych w Rusape”.

Zespół Centrum Dokumentacji Zsyłek, Wypędzeń i Przesiedleń przy Uniwersytecie Pedagogicznym w Krakowie oraz grupa uczestników akcji „Harcerska Afryka” dwukrotnie odwiedzili cmentarz w celu jego odnowienia. W 2018 r. kwatera została oczyszczona z inwazyjnej roślinności, zaś w 2019 r. przeprowadzono jej odbudowę przy finansowym wsparciu Instytutu Pamięci Narodowej. Odrestaurowano nagrobki, odnowiono inskrypcje zawierające dane osób pochowanych, sklejono połamane krzyże, odrestaurowano pomnik główny wraz z dwujęzycznym napisem. Cmentarz został ogrodzony murem.

Informacje nt. osiedla Rusape i cmentarza można znaleźć w publikacji „Zmarli Polacy w drodze do Ojczyzny. Polskie cmentarze w Afryce Wschodniej i Południowej 1942-1952” autorstwa Huberta Chudzio i Marcina Solarza, Kraków 2020 oraz na stronie internetowej: https://polskiecmentarzewafryce.up.krakow.pl/.



Opracowała R. Piątek / MKiDN, VI 2025