W tekście skreślona jest historia lwowskiego kościoła archikatedralnego, którego budowę rozpoczęto w czasach Kazimierza Wielkiego ok. 1344 r., lecz którego budowa potrwała aż do 1480 r, także dzięki staraniom Władysława Jagiełły. W dalszej części artykułu dokładnie opisana jest elewacja kościoła oraz jego wnętrze, m.in. cudowny obraz namalowany przez Józefa Wolfowicza, a który w XVIII wieku został przeniesiony do środka świątyni przez arcybiskupa Sierakowskiego. Opisane są także nagrobki w kościelem, m.in. Michałą Buczackiego oraz Stanisława Żółkiewskiego (Źródło: „Tygodnik Illustrowany”, Warszawa 1867, T:16, s. 64,66, za: Biblioteka Cyfrowa Uniwersytetu Łódzkiego).

Uwspółcześniony odczyt tekstu.

Kościół Archikatedralny we Lwowie.

Lwów, aczkolwiek dwa razy większy od Krakowa, liczy o połowę mniej kościołów, a pomiędzy nimi zaledwie kilka większych. Wszystkich dziś jest osiemnaście, niegdyś jednak było ich czterdzieści, lecz większą ich część albo przerobiono na inny użytek, albo całkowicie rozebrano. Pomiędzy kościołami obrządku łacińskiego pierwsze miejsce zajmuje archikatedra, stojąca w samym środku miasta przy ulicy Halickiej, na małym placu, który od świątyni nosi nazwisko katedralnego. Gmach ten okazały i kosztowny zaczął budować Kazimierz Wielki w roku 1344 (*), w skutku uczynionego ślubu; lecz stawiano go bardzo długo — z powodu braku funduszów oraz ze staranności w budowie, właściwej wszystkim świątyniom gotyckim — tak iż dopiero w roku 1480 został ukończony. Władysław Jagiełło przyczynił się wiele do jego wzniesienia, a mieszkańcy Lwowa nietylko pieniędzmi, lecz i własną pracą przykładali się do wystawienia katedry. Architektami byli Piotr Stecher i Scheller, budowę ukończył Grom, budowniczy wrocławski, a kamieniarz Hann w roku 1493 krużganek przystawił i kaplice zasklepił. Świątynia ta ma styl pierwotny gotycki; nie stroją jej koronkowe kamienne ozdoby, ani tak wznosłe mury jak kościołów gotyckich w Krakowie lub Wrocławiu, lecz za to imponuje surowością i czystością stylu. Dwie wieże ją zdobią, ale jedna tylko wystrzeliła wysoko, a druga o czwartą część niższa, jakby niedokończona. Sześć kaplic dotyka nawy, a oprócz tego jedna, zwana Ogrójcową, stoi osobno; była jeszcze i druga, lecz ją rozebrano bez śladu. Kościół ten, jak niemal wszystkie nasze świątynie, uległ pożarowi. Stało się to w roku 1527 i wówczas dach, sklepienie oraz wieża poszły na pastwę płomieni; mury jednak nienaruszone zostały. Ówczesny arcybiskup Wilczek odbudował wieżę, opatrzył ją dzwonami, a świątynię dachem i sklepieniem pokrył. Oprócz kaplic znajduje się jeszcze sześć pobocznych ołtarzy. Wnętrze świątyni robi daleko mniejsze wrażenie aniżeli jej powierzchowność. Mnóstwo nagromadzonych ozdób, gzymsów, złoconych sztukaterii, wazonów z jaskrawej barwy kwiatami oraz freski zalegające sklepienie — jakkolwiek same w sobie piękne — szpecą surowość czystych linii gotyckich, które w tym chaosie rozpoznać trudno i które niejako zmniejszają obszerność wnętrza. Felicyan Łobeski, zmarły niezbyt dawno, obszernie opisał obrazy świątyń lwowskich i wylicza też szczegółowo freski i malowidła olejne katedry. Nie możemy się zapuszczać w drobiazgowe ich wymienienie, należy jednak chociaż wzmiankę o główniejszych uczynić. Nad ołtarzem w prezbiterium znajdują się freski przedstawiające Bogarodzicę z berłem w ręku; na lewo ogród pełen drzew i wodotrysków; na prawo wieża złożona z tarcz i pancerzy, u stóp której stoi psalmista. Dalej widać arkę osiadłą na szczycie Araratu i cztery części ziemi w symbolicznych figurach. Na sklepieniu w różnych oddziałach znajduje się Zwiastowanie, Nawiedzenie N. P. Maryi, Narodzenie Chrystusa i Pokłon Trzech Króli. Na ścianach bocznych po obu stronach prezbiterium, malowidła przedstawiają cuda, jakich pobożni doświadczali od obrazu w wielkim ołtarzu znajdującego się. I w kaplicach fresków nie brakuje. Byłoby to nawet piękne, gdyby nie tak sprzeczne z surowym stylem świątyni. Obraz tylko co wspomniany, jak wszystkie cudowne, ma swoją historię. Pierwotnie znajdował się on na zewnątrz świątyni. Józef Wolfowicz, geometr i malarz lwowski, odmalował go na małej tablicy i umieścił na ścianie zewnętrznej, na nagrobku swej córki. Gdy obraz ten pomiędzy ludem jako cudowny zaczął słynąć, Józef Domagalicz, obywatel lwowski, dla wygody pobożnych modlących się na ulicy, objął go wystawioną kaplicą. W drugiej połowie XVIII w. sława obrazu tak wzrosła, że arcybiskup Sierakowski w roku 1765 przeniósł go do środka świątyni i w wielkim ołtarzu umieścił. Obraz ten przedstawia Bogarodzicę w siedzącej postawie, piastującą Dzieciątko Jezus, które prawą rączką dotyka jej twarzy. W bocznych ołtarzach i kaplicach większą część obrazów malował Józef Chojnicki około 1770—80; rysunek i koloryt w nich dobry, brak tylko siły pędzla i oryginalności tworzenia. Oprócz tego w zakrystii znajduje się wielki, a pod względem pamiątkowym bardzo szacowny zbiór portretów. Są tu prawie wszyscy arcybiskupi, kilku dygnitarzy, fundatorowie kościoła, urzędnicy miejscy i obywatele lwowscy. Niegdyś katedra lwowska, jak pisze Starowolski w swoich “Monumenta Sarmatorum”, miała posiadać przeszło czterdzieści wspaniałych grobowców; dziś ich zaledwie mała pozostała liczba. Najpiękniejsze są Michała Buczackiego, poległego w bitwie z Tatarami w 1483 r., i Stanisława Żółkiewskiego; oba znajdują się w kaplicy przyległej wielkiemu ołtarzowi, po lewej stronie od wejścia. Sarkofag Buczackiego kamienny; na nim leży rycerz ze spiżu, ciężką zbroją okryty i na łokciu wsparty; przy piersiach hełm. Żółkiewski odlany także ze spiżu, w postawie stojącej, lewą ręką na rękojeści miecza, prawą na biodrze wsparty, a hełm u stóp jego spoczywa. Na pierwszym nie ma napisu, ale kaplica dotąd nosi nazwę Buczackich i tradycja potwierdza, iż to wspomnionego wojownika grobowiec. Z pomiędzy innych grobowców zasługuje na uwagę pomnik Krosnowskich w kaplicy Najświętszego Sakramentu oraz nagrobek Kampianów w kaplicy ich imienia, odznaczającej się bogatym przystrojeniem z marmuru. Szczegółowy opis wszystkich pomników katedry i napisów znajdujących się na nich znaleźć można w dodatku do “Gazety Lwowskiej” z roku 1856. Oto główniejsze zabytki tej świątyni; nie może ona pod tym względem wytrzymać porównania z katedrą krakowską, ustępuje jej majestatowi, mimo tego wszakże jest piękną i wspaniałą. Dwie ambony znajdują się w katedrze: jedna dla polskich, druga dla niemieckich kaznodziejów. W innych kościołach kazania głoszone są wyłącznie po polsku; dominikanie tylko z obowiązku utrzymywać muszą niemieckiego kaznodzieję, jezuici zaś lwowscy, liczący w swym gronie kilku członków niemieckiej narodowości, miewają nauki w tej mowie. Do jurysdykcji archikatedry lwowskiej należały niegdyś biskupstwa przemyskie, łuckie, chełmskie, kamienieckie i cecorskie; dziś podlega jej tylko przemyskie i tarnowskie, utworzone już przez rząd austriacki. Arcybiskupi lwowscy w roku 1817 otrzymali tytuł prymasów Galicji. Były tu niegdyś bractwa, mianowicie też literackie, założone jeszcze w XIV wieku; obecnie tylko jedno pozostało. Kończąc ten krótki opis katedry, pominąć nie możemy wzmianki o kuli żelaznej, zewnątrz gmachu na łańcuchu przykutnej, na pamiątkę oblężenia przez Turków w roku 1672 zachowanej. Na kuli tej znajduje się następujący napis:

“Pro gloria obsidionis Leopolini Turcis A.D. 1672 die 29 Septembris, globus hic 30 libris, uriculi fratrum a largo Maris magno in incilio ecclesiae cloramento missus, sub Cruris SS. Regni nullum damnum causato fertur in festo D. Michaelis Archangeli, gravissimis procellae, fulguribus et fulminibus luna a mane.”.