W tekście opisane jest miasto Łuck, przedstawiona też jest jego historia oraz burzliwe dzieje, począwszy od VII w. Przypomniane są też „szczęśliwe czasy”, wielki zjazd monarchów w 1429 r., a także różne kwestie przestrzeni miejskiej, w tym dawne kościoły ojców bernardynów czy ojców dominikanów (Źródło: „Tygodnik Illustrowany”, Warszawa 1872, Nr 236-261, Seria 2, T:10, s. 28, 30, za: Biblioteka Cyfrowa Uniwersytetu Łódzkiego).

Uwspółcześniony odczyt tekstu.

Łuck

Dla historyka, starożytnika, poety, dramaturga i artysty malarza, Łuck jest miastem, w którym na każdym niemal kroku natrafić można na jaką osobliwość, usłyszeć ciekawe podanie, ujrzeć przedmioty samą już teraźniejszą swoją postacią tak zajmujące, że zdają się prosić, aby je zachować od niepamięci, czy to w opisie, czy w rysunku. Gdzie spojrzysz naokoło, wszędzie mnóstwo odwiecznych kurhanów, mogił, wszędzie ruiny pełne wspomnień dziwnych przygód i zmienności kolei losu na tej ziemi. Lecz nie są one dziwne dla tego, kto choć cokolwiek zna dzieje kraju i miasta. Jak bowiem Ruś cała i w części dalsze strony, tak i Wołyń był przez wiele wieków polem okropnych najazdów i licznych bitew między mnóstwem drobnych książąt panujących, wadzących się nieustannie z sobą, później zaś srogich najazdów mongolskich, tatarskich, kłótni Litwy, Rusi i Polski o tę krainę. Długo ludy te wydzierały sobie raz po raz wołyńskie ziemie, a gdy już nawet jednego państwa stały się własnością, nie przestali ich najeżdżać Tatarzy zza Wołgi i z Krymu, lub niemniej straszne hufce Zaporożców. A najprzód w r. 1260 Tatarzy wpadli pierwszy raz w tę ziemię i zniszczywszy ją całą, nie oparli się aż w Śląsku. W r. 1396 zbił ich tutaj dzielny Witold. W r. 1442 zapędzili się powtórnie Tatarzy, i znowu we czterdzieści lat najechali Wołyń i Podole, a lubo Teodor Buczacki w kilku miejscach zgromił ich i plonu im dużo odebrał, przecież niemałe poczynili szkody. W pięć lat potem ciż barbarzyńcy około Łucka 9000 więźniów wywiedli. A jakież okropne były wojny z tym ludem w XV i XVI wieku! Przygniótł ich wprawdzie miecz Konstantego Ostrogskiego bohatera wołyńskiego, lecz w r. 1575 trzydzieści tysięcy mieszkańców zabrali stąd w niewolę. Za Bohdana Chmielnickiego w samym Łucku miało zginąć 40 tysięcy ludzi, a później tureckie wojska tutaj się zapędzały, w każdym spotkaniu lała się krew, z obu stron mieczem i ogniem znaczyły się ich pochody, a w ślad za nimi szły choroby, głód, nędza i wszystkie nieszczęścia, spod których ciężaru kraj ten wiele razy dźwigał się i znowu pod nim upadał. Mając to wszystko na pamięci, zrozumiemy, dlaczego okolice Łucka bliższe i dalsze okryte są tylu mogiłami, a w mieście sterczą ruiny odwiecznych murów. Niezawsze atoli Łuck był widownią krwawych zapasów wojennych lub teatrem niezgód domowych. Miał i szczęśliwe czasy, w których miasto słynęło z okazałości wielu budowli, z licznych świątyń, ze swej niezmiernej rozległości i bogactwa mieszkańców. Gród to bowiem bardzo dawny, sięgający jeszcze przedchrześcijańskiej epoki. Założyć go mieli w VII wieku Dalebianie czyli Łuczanie, i jeden z licznych szczepów słowiańskich, osiadłych nad Styrem. Inni początek jego odnoszą do panowania Włodzimierza Wielkiego, który miał wznieść miasto w r. 1000. Cokolwiek, to pewna, że kroniki krajowe piszą już o nim w XI wieku, jako o mieście znaczniejszym i stąd Wielkim Łuckiem zwanym, zapewne dla odróżnienia od małego. Była to wtedy stolica udzielnego księstwa, gród rozległy i obronny. Według miejscowego podania, w skład jego wchodziły przyległe wsie, dziś nawet znacznie oddalone, jakiemi są Hnidawa, Krasne, Czereżyce, Dworzec, Kniahyninek, gdzie kanał nosi imię Witolda, Zychyczyn, Kiwirce i Zaborol, które dawniej były przedmieściami. Istotnie są ślady rozmaitych wielkich budowli, które potężnie wspierają owo podanie. Jako stolicę i miejsce warowne, wydzierali sobie Łuck raz po raz rozmaici książęta ruscy i polscy, dopóki na początku XIV wieku Giedymin, w. ks. litewski, nie przyłączył go do swego państwa. Wiek następny był dla niego epoką największej pomyślności. Panował wtedy książę Witold, który w Łucku często mieszkał i nawet podobno zamierzał uczynić go stolicą odrębnego państwa, nad utworzeniem którego przy schyłku życia pracował. W tym celu odbył się w Łucku wielki zjazd monarchów w r. 1429, sprowadzonych przez Witolda, jako do miejsca, gdzie mógł wszystkich wygodnie umieścić i stosownie przyjąć. Warowny zamek wznosił się wówczas na pagórku oblanym przez Styr i Głuszec, a panującym nad rozległą płaszczyzną otaczającą miasto; zamek był nieprzystępny, a nawet niezdobyty, gdy na wiosnę wody dwie pierwsze łączyły się z miastem groblami i mostem, i dotąd na polach wszystkich wymienionych przybierały. Gmach ten miał służyć na mieszkanie dla znakomitszych gości; reszta, wraz ze służbą, szukać musiała pomieszczenia w samym mieście i w pobliskich wsiach. W dniu umówionym przybyli do Łucka Władysław Jagiełło król polski i Witold, otoczeni prałatami, książętami, panami, szlachtą polską, ruską i litewską. Przybyli też książęta mazowieccy, Bazyli w. książę moskiewski, Borys twerski, Oleg kazański, wywołany hospodar wołoski, posłowie cesarza greckiego, carowie i chanowie perekopscy oraz zawołżańscy, Eryk król szwedzki i duński, mistrz inflancki Siegfried, przez wielkiego mistrza krzyżackiego wyprawieni dwaj komturowie; cesarz zaś Zygmunt, z którego natchnienia kongres się zbierał, przez posłów oświadczył, iż ważne zatrudnienia nakazują mu opóźnić się z przyjazdem do Łucka. Po sześciu dopiero tygodniach Witold odebrał wiadomość, że cesarz nareszcie wraz z małżonką Barbarą przybywa, w orszaku zaś jego znajdują się ruscy i węgierscy panowie. Witold i Zygmunt wyjechali konno naprzeciwko niego o milę przed Łuck. Jagiełło siadł do powozu cesarzowej, reszta wszyscy na pysznych wierzchowcach, przy odgłosie muzyki, zbliżali się do miasta, radosnymi okrzykami ludu witani. Przebywszy Styr, spotkali procesje wiedzione przez biskupów i duchowieństwo prawosławne, katolickie, ormiańskie i mojżeszowego wyznania. Witold przyjmował gości z królewską okazałością; potrawy i napoje zastawiały się tylko w złotych i srebrnych naczyniach. Kronikarze wszyscy stwierdzają to, co Stryjkowski nadmienia, iż dziennie 700 wołów i jałowic, 1400 skopów, 500 dzików, oprócz warzyw, spożywano; iż Witold dziennie 700 beczek miodu rozdawał, oprócz wina, piwa i innych napojów, a zjazd trwał przez siedem tygodni. Za przybyciem cesarza rozpoczęły się w kilka dni narady. Na tym kongresie, jak twierdzi Kojałowicz, podano publicznie inne przedmioty do roztrząsania, a potajemnie Witoldowi podsuwano inne. Czy twierdzenie to słuszne, czy nie, dość że zjazd i zamiary obu nie udały się i pozostały bezowocnymi. Po śmierci Witolda książę Świdrygiełło, brat jego, chcąc podobnież uwolnić się spod wpływu dworu krakowskiego, bronił się oblężony w Łucku, wreszcie spalił miasto r. 1437. Zmienił jednakże potem swój zamiar, pogodził się z bratem Władysławem i panował w Łucku do roku 1452. Po nim przyłączony wraz z Wołyniem do Polski, przez cały wiek, aż do połowy XVI stulecia, mając opiekę władzy dbałej o wzrost i pomyślność miast, doszedł do szczytu swej pomyślności, dobrobytu mieszkańców i największego zaludnienia. Liczono w nim co najmniej kilkadziesiąt tysięcy osób rozmaitej narodowości: Businów, Polaków, Ormian, Tatarów, Wołochów, Karaimów i Żydów. Wszystkie wyznania miały swoje świątynie, po liczbie których można sądzić o ówczesnym stanie miasta pod względem religijnym. Tak kościołów prawosławnych było 10 (lustracja z r. 1620 podaje nawet 70, co zdaje się być omyłką), rzymskokatolickich 2, katedra ormiańskiego biskupstwa pod tytułem św. Stefana, istniejąca już za Witolda i kilka starozakonnych synagog. Niektóre były murowane, inne drewniane. Z pierwszych, liczbą i znaczeniem górujących, zaledwie cztery pozostało do końca XVIII wieku. Natomiast drugich było w tymże czasie 12, mianowicie: jezuicki, zajęty potem na katedrę rzymskokatolickiego biskupa; dominikański, z prawosławnego, pochodzącego z XIII wieku, przerobiony; karmelicki, bonifratrów, ze starożytnej cerkwi św. Jakuba; bazyliański, podobnież z cerkwi św. Łazarza; bernardynów, trynitarzy, misjonarzy, na koniec klasztory żeńskie, z kościołami brygidek i szarytek. Upadek pierwszych pochodził z wielu przyczyn, głównie jednakże objaśnia go najzrozumialej niepodejrzany w tej sprawie sędzia, jezuita Kazimierz Kojałowicz, przywodząc w swoich „Miscellaneach” edykt króla Kazimierza Jagiellończyka, wydany z namowy jego syna św. Kazimierza, na mocy którego było zabronione stawiać nowe cerkwie lub walące się naprawiać. W ogóle od drugiej połowy XVI wieku Łuck zaczął upadać, a po katastrofie 1648 r., kiedy Zaporożcy wycięli lub wypędzili wszystkich mieszkańców, miasto nie wróciło już do lepszego bytu, owszem coraz bardziej niszczejąc, przywalone nieszczęściami wszelakiego rodzaju, sprawdzało najzupełniej krążące dotąd w ustach ludu o niem przysłowie:
„W tom Łucku
Wse ne pohidźku,
Na okol wida,
A w seredyni bida.”
Najdotkliwszą klęskę zadawały mu zawsze częste pożary, do rzędu których należy jeszcze przed kilkunastu laty zdarzony pożar, który wiele gmachów kościelnych i świeckich obrócił w perzynę. W roku 1791 Łuck przyłączony do Rosji, od 1795 uczyniony miastem powiatowym, obecnie liczy 4973 mieszkańców, ma 1 kościół prawosławny, rzymskokatol. 11 domów modlitwy żydowskich i 1 karaimską synagogę; domów liczy 419, między temi 37 murowanych. Największą ozdobą jego są potężne szczątki starożytnego zamku, w których się jeszcze mieści sąd powiatowy. Są tu szkoły i zakłady dobroczynne, drobny zaś handel zostaje w ręku starozakonnych.