W północnej Rumunii - we wsi Berbeşti (węg. Bardfalva) i mieście Syhot Marmaroski (rum. Sighetu Marmației, węg. Máramarossziget) znajdują się upamiętnienia walk Legionów Polskich z lat 1914 i 1918.

Upamiętnienia walk polskich legionistów w regionie Marmarosz

W potyczce z carskimi kozakami pod Berbeşti zginęło sześciu legionistów. Na ich mogile stanęła w 2013 r. okazała „troiță” w formie karpackiej, drewnianej kapliczki. Została ufundowana przez pochodzącego z tej miejscowości rumuńskiego historyka, dr. Laurenţiu Batina. 

W Syhocie Marmaroskim, na ścianie wewnętrznego dziedzińca Muzeum Pamięci Ofiar Komunizmu i Ruchu Oporu „Memorialul” (ciężkiego więzienia w okresie komunizmu) zawisła w 2014 r. tablica upamiętniająca więzionych tam legionistów z II Brygady Legionów Polskich, internowanych w następstwie nieudanej próby przebicia się przez linię frontu pod Rarańczą 15/16 lutego 1918 r. Tablica zawisła staraniem Stowarzyszenia „Res Carpathica”, z funduszów tej organizacji i Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego RP. 

Oba upamiętnienia przywołują burzliwy bieg spraw Europy początku XX w. i niejako spinają klamrą epopeję Legionów Polskich z lat 1914-1918 na szlaku ku niepodległości Polski po latach rozbiorów.

Berbeşti 1914

Wojska rosyjskie wkroczyły do Galicji w sierpniu 1914 r., następnie, po zajęciu Lwowa, skierowały się ku karpackim przełęczom, by tą drogą wkroczyć na terytorium ówczesnych Węgier. Wskutek niedostatecznej obsady linii Karpat trzy dywizje kozaków kubańskich zdołały ją przekroczyć i opanować znaczny obszar po południowej stronie gór, w tym Syhot Marmaroski. Dowództwo austro-węgierskie zdecydowało się na jak najszybsze zebranie sił, które powstrzymałyby kozackie wojsko na węgierskich nizinach. W tym celu skierowano II i III pułki legionowe, świeżo sformowane w Krakowie i Mszanie Dolnej. 

Przez Koszyce i Chust legioniści dotarli w pierwszych dniach października do zagrożonego regionu Marmaroszu - miast Baia Mare (węg. Nagybánya) i Baia Sprie (węg. Felsőbánya). Dalszą drogę w stronę Berbeşti odbyli forsownym marszem. Na miejscu, 6 października, nieopodal mostu na rzece Mara rozegrało się starcie odpoczywających legionistów z nacierającym niespodziewanie podjazdem 25-30 konnych kozaków. Bezładna, zaledwie dziesięciominutowa strzelanina w ciemności zakończyła się odwrotem wrogiej szpicy. W walce poległo sześciu legionistów - być może także z własnego ostrzału (friendly fire). Polegli - szer. Jan Bajorek, szer. Józef Bajorek, sierż. Zygmunt Karol Łagiewski i trzech nieznanych z nazwiska - zostali pochowani we wspólnym grobie na skraju wsi, nieopodal cerkwi. Nie było czasu, by wykopać indywidualne groby, nie było też trumien, więc prababka fundatora pomnika, Maria Ardelean, przyniosła prześcieradła do wyścielenia mogiły i przykrycia ciał poległych. Pogrzeb, z oprawą religijną, odbył się 7 października 1914 r.

Ponad 100-lecie mogiły w Berbeşti

Mogiła polskich legionistów pozostawała przez lata w zapomnieniu, oznaczona jedynie starym, złamanym, drewnianym krzyżem. Dopiero tuż przed rocznicą stulecia śmierci polskich żołnierzy został postawiony okazały pomnik nagrobny. Jest on przykładem nie tylko wspaniałej marmaroskiej snycerki, lecz także wdzięcznej pamięci mieszkańców wobec tych, który bronili ich ziemi. 

Podstawa krzyża pełni jednocześnie funkcję tablicy inskrypcyjnej, na której wycięto tekst w językach rumuńskim i polskim: „PAMIĘCI ŻOŁNIERZY POLSKICH W NASZEJ WSI PODCZAS I WOJNY ŚWIATOWEJ, A TAKŻE WSZYSTKICH KTÓRZY ODDALI ŻYCIE ZA JEDNOŚĆ NARODU RUMUŃSKIEGO”. Obok pomnika ustawiono żeliwny słupek graniczny uratowany z przedwojennej granicy polsko-rumuńskiej, by - jak uzasadnił to fundator pomnika - „pogrzebani polscy żołnierze czuli się bliżej Ojczyzny”. 

W stulecie tych historycznych wydarzeń, 10 października 2014 r., dr Laurenţiu Batin zorganizował przy pomniku legionistów w Berbeşti podniosłą uroczystość rocznicową z udziałem ambasadora RP w Bukareszcie, lokalnych władz, miejscowych historyków i muzealników oraz gości z Polski.

Rarańcza 1918

Traktat pokojowy pomiędzy Cesarstwem Niemiec, Austro-Węgrami i ich sojusznikami a Ukraińską Republiką Ludową został podpisany 9 lutego 1918 r. w Brześciu. Jednym z jego postanowień było odłączenie od Królestwa Polskiego Chełmszczyzny i części Podlasia oraz włączenie tych terytoriów w granice nowo powstałego (w 1917 r.) ukraińskiego państwa. W akcie protestu oddziały Polskiego Korpusu Posiłkowego (II Brygady Legionów Polskich płk Józefa Hallera) podjęły 15/16 lutego 1918 r. próbę przebicia się przez linię frontu z Bukowiny (Austro-Węgry) do Besarabii (Rosja). Oddziały legionowe wypowiedziały bowiem posłuszeństwo dowództwu austro-węgierskiemu i zamierzały połączyć się z jednostkami polskimi w Rosji, by w ten sposób zamanifestować jedność polskich formacji. 

Dla części oddziałów próba okazała się nieudana. Około 1500 legionistów przeszło przez linię frontu, natomiast ok. 3000 żołnierzy znalazło się w okrążeniu przez austro-węgierskie oddziały. Zostali aresztowani i przewiezieni do kilku obozów internowania w ówczesnym komitacie marmaroskim - w Syhocie Marmaroskim (Marmaros-Sziget, taka nazwa tego miasta utrwaliła się w polskim piśmiennictwie historycznym) oraz innych miejscowościach (współcześnie na ukraińskim Zakarpaciu). 

Warunki w obozach były ciężkie, a internowanych przedstawiano ludności miejscowej jako buntowników mordujących Węgrów. Osadzeni, oskarżeni o zbiorowy spisek, bunt, morderstwa i dezercję, oczekiwali na śledztwo sądowe i proces, który rozpoczął się 8 czerwca 1918 r. w gmachu więzienia w Syhocie Marmaroskim. Dla ponad setki legionistów żądano kary śmierci, dla pozostałych dożywotniego lub długotrwałego więzienia. Długie postępowanie sądowe, któremu towarzyszyły żarliwe mowy obrończe (legionistów bronili wybitni przedstawiciele polskiej palestry z Galicji) i opowiedzenie się rządu austriackiego za abolicją, dobiegło końca 2 października 1918 r. Akt oskarżenia został wycofany, sąd zaś uchwalił zakończenie procesu. Po kilku tygodniach nastąpił ostateczny rozpad monarchii austro-węgierskiej, a 11 listopada 1918 r. Wielka Wojna dobiegła końca.

Upamiętnienie legionistów w stulecie ich procesu

Dokładnie w stulecie rozpoczęcia procesu legionistów, 8 czerwca 2018 r., odbyła się w muzeum „Memorialul” uroczystość zorganizowana przez tę instytucję i opiekującą się nim Fundację Academia Civică z Bukaresztu. Obchody zostały objęte patronatem ambasadora RP w Rumunii. Uczestniczyli w nich przedstawiciele miejscowych władz i środowiska historycznego, a ze strony polskiej - ataszatu wojskowego w Bukareszcie i Stowarzyszenia „Res Carpathica”. Kulminacyjnym punktem obchodów było odsłonięcie na ścianie dziedzińca muzeum „Memorialul”, w asyście żołnierzy Wojska Polskiego, pamiątkowej tablicy ufundowanej z inicjatywy Stowarzyszenia „Res Carpathica” przy finansowym wsparciu Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego RP.