Inżynier cywilny, działacz społeczny, utalentowany architekt Aleksander Rzepiszewski dodał swoimi budynkami niepowtarzalnego i unikalnego charakteru Charkowowi. Był jednym z pierwszych projektantów w Charkowie, prowadził budowę „domów kompanijnych” z własnymi mieszkaniami. Zaprojektował koło 40 budynków w Petersburgu, Moskwie, Katerynosławiu, Odessie.
Najwięcej wybudował w Charkowie: 27 budynków (25 się zachowało), z których 17 uznano jako zabytki architektury.

Genialny, niezwykły i nowatorski w swojej dziedzinie, Aleksander Rzepiszewski jest jednym z najbardziej uznawanych w Charkowie architektów początku XX wieku. „Okna Rzepiszewskiego”, „dachy Rzepiszewskiego”, „iglice Rzepiszewskiego”, „wieżowce Rzepiszewskiego” dodały historycznemu centrum miasta elegancji i oryginalności

***

Aleksander urodził się 24 stycznia 1879 roku w mieście Izmaił w guberni besarabskiej w rodzinie Iwana i Aleksandry Rzepiszewskich. W 1882 roku rodzina przeprowadziła się do Akermanu (obecnie Białogród nad Dniestrem), gdzie ojciec był zatrudniony w miejscowej komendzie policyjnej. Przodkowie Aleksandra Rzepiszewskiego prawdopodobnie byli uczestnikami lub zwolennikami powstania listopadowego 1830-1831 w Polsce, a po jego stłumieniu przez władze rosyjskie byli zmuszeni opuścić ojczyznę.

Aleksander Rzepiszewski uczył się w 6-klasowym Gimnazjum Akermańskim, świadectwo dojrzałości zaś otrzymał w 4. Gimnazjum w Odessie. W tym czasie zaczął pasjonować się rysunkiem, który później stał się dla niego sensem życia i twórczości. W 1898 roku, podobnie jak starszy brat Michaił, podjął studia na oddziale nauk matematycznych wydziału fizyczno-matematycznego Uniwersytetu Noworosyjskiego w Odessie, ale po roku wyjechał do stolicy północnej imperium rosyjskiego.

W latach 1899-1903 studiował w Instytucie Inżynierów Cywilnych, uznanych za jeden z
ośrodków szkolenia polskich architektów. W tym miejscu warto odnotować, że w grudniu 1902 roku, czyli jeszcze w czasie studiów, ożenił się z Nadieżdą Zwierewoj, córką posługi cerkiewnej. W 1903 roku jako jeden z najzdolniejszych studentów otrzymał dyplom i złoty medal, który pozwalał na koszt
państwa kontynuować doskonalenie zawodu w Państwowej Wyższej Szkole Sztuk Pięknych (École Nationale Supérieure des Beaux-Arts). Aleksander Rzepiszewski studiował tam w latach 1904-1906, a przez kolejne dwa lata młody architekt podróżował po Europie, szkicując zabytki Norymbergi, Wenecji, Paryża, Brukseli i innych miast.

Z żoną mieli dwie córki, Natalię i Halinę. Stały się one utalentowanymi artystkami, baletnicami-nowatorkami, a Halina Szachowska (Rzepiszewska) jeszcze zyskała uznanie w Związku Radzieckim jako znana reżyserka tańców do wielu filmów czołowych reżyserów radzieckich.

Po powrocie rodziny do Sankt Petersburga młody architekt w celu jej utrzymania wykonywał przeróżne zlecenia, brał udział w wielu konkursach architektonicznych, a jednocześnie podejmował starania wraz z żoną, żeby zwolnić z więzienia brata, który otrzymał zarzut o działalność rewolucyjną. Stopniowo ciężka praca zaczęła przynosić efekty: w ośmiu konkursach z dwunastu projekty Aleksandra Rzepiszewskiego otrzymały nagrody. Siedem z nich zrealizował wspólnie z kolegą z Instytutu Inżynierów Cywilnych Nikolajem Wasiljewem, który ostatni ukończył w 1901 roku. Owocny był dla nich rok 1909, kiedy zwyciężyły aż cztery ich projekty, z których jeden był przeznaczony dla Charkowa. Właśnie projekt charkowski stał się powodem przeniesienia Aleksandra Rzepiszewskiego do tego miasta.

Zwycięstwa w konkursach dla Aleksandra Rzepiszewskiego stały się możliwe prawdopodobnie dzięki temu, że miał on zadziwiającą zdolność do pracy i niezwykły potencjał twórczy. Rzepiszewski bardzo skutecznie przenosił estetykę elewacji, narysowaną przez Nikołaja Wasiljewa, na grunt inżynierii. Interesował się on najnowszymi technologiami budowlanymi i praktycznym zastosowaniem konstrukcji żelbetowych, co było aktywnie omawiane na łamach profesjonalnych publikacji.

Nowy etap w życiu Aleksandra Rzepiszewskiego zaczął się w 1910 roku, po przeniesieniu do Charkowa. Przyjechał tu na zaproszenie kupiectwa charkowskiego, które w 1909 roku przy wsparciu Cesarskiego Towarzystwa Architektów w Sankt Petersburgu ogłosiło wszechrosyjski konkurs na projekt nowego gmachu banku kupieckiego. Należy odnotować, że w tym okresie charkowscy kupcy przeżywali boom finansowy. I w celu umocnienia swojego statusu postanowili wznieść na miejscu niewielkiego budynku banku kupieckiego na Placu Pawłowskim majestatyczną kamienicę, odpowiadającą ich skali handlowej i wymogom ówczesnego życia biznesowego.

Alekasnder Rzepiszewski i Nikołaj Wasiljew za projekt „Bank” otrzymali drugą nagrodę w wysokości 1100 rubli, a wkrótce prawo do nadzorowania budowy. Charkowscy klienci wybrali projekt Rzepiszewskiego-Wasiljewa ze zbytkownie dekorowaną fasadą, która odzwierciedlała wielkość ich pomysłu. Gmach, nowatorski pod względem techniki budowlanej, został zaplanowany jako złożony zespół funkcjonalny, w którym na parterze miały się mieścić sklepy i poczta, na pierwszym i drugim piętrze – bank i muzeum, a na górnych piętrach – hotel „Astoria”, dlatego próby konstrukcji betonowych przeprowadzono w laboratoriach politechniki w Sankt Petersburgu. W tym miejscu warto odnotować, że Aleksander Rzepiszewski podczas realizacji projektu odszedł od pierwotnej wersji projektowej, co, być może, stało się powodem zerwania współpracy twórczego tandemu Rzepiszewski-Wasiljew.

Ostatni wspólny projekt Rzepiszewskiego i Wasiljewa, wykonany w okresie 1913-1914, to budynek o nazwie „manufaktura Kułakowskiego” (ulica Rizdwiana 19), znajdujący się w części centralnej Charkowa – „charkowski city” jak mianowali ją ówcześni. Jego fasada, podobnie jak fasada hotelu „Astoria”, została wykonana w manierze stylizowanej na gotyk strzelistości z zastosowaniem konstrukcji żelbetowych.

Aleksander Rzepiszewski wykazał się wybitnymi zdolnościami organizacyjnymi, stał się bowiem menadżerem budownictwa nowego typu budynków – tak zwanych „budynków własnościowych” – kamienic „kompanijnych”, które były budowane na koszt przyszłych właścicieli mieszkań. Był pionierem tego projektu w Charkowie i faktycznie jeden z pierwszych na terenie całego imperium rosyjskiego.

W 1912 roku pierwszy tego typu budynek w Charkowie architekt wybudował przy ulicy Rymarskiej 6. Jego zleceniodawcami byli lekarze, artyści, przedstawiciele wolnych zawodów, kupcy, którzy pragnęli zamieszkać w mieszkaniach zbudowanych według ostatnich osiągnięć nauki budowalnej, wygodnych, wyposażonych w zagraniczne windy i systemy wentylacyjne. Dla poszukiwania potencjalnych klientów i zachęcania ich do wykupienia mieszkań zbudowanych w taki sposób Aleksander Rzepiszewski na stronach „Jużnego kraju” zaprezentował jego zalety językiem finansowej korzyści. Dla realizacji swego pomysłu na początku 1913 roku założył „Pierwsze Charkowskie Towarzystwo Budowania Stałych Mieszkań w Charkowie”.

W 1914 roku otworzył własne biuro „Puszkińskie Towarzystwo Budowania Budynków z Własnymi Mieszkaniami” i już w roku otwarcia zrealizował 6 projektów budynków mieszkalnych. W 1915 roku przeniósł biuro do nowo powstałego budynku (Wjazd Puszkiński 6). Ogółem w latach 1911-1915 Aleksander Rzepiszewski zbudował w Charkowie 27 budynków, 25 z nich zachowało się do naszych czasów, 17 zaś jest chronionych jako zabytki architektury. Rok 1914, mimo wybuchu I wojny światowej, stał się dla Aleksandra Rzepiszewskiego czasem prosperity. Zbudował on 9 budynków, najwięcej spośród architektów działających w Charkowie.

Za wizytówkę architekta z tego okresu uważany jest „Budynek własnościowy” (ulica Rymarska 19), zbudowany w 1914 roku w stylu „modernizmu racjonalnego”. W tym budynku zamieszkał sam architekt wraz z rodziną, zajmując dwa mieszkania: w mieszkaniu nr 7 urządził biuro architektoniczne, w mieszkaniu nr 51 zamieszkał z rodziną, na poddaszu urządził pracownię i studio artystyczne.

Jego wysokie kwalifikacje zawodowe sprawiły, że w 1914 roku nazwisko Aleksandra Rzepiszewskiego po raz pierwszy pojawiło się w rubryce „Osoby wolnych zawodów” na stronach corocznego informatora reklamowego „Cały Charków”. W tym czasie w Charkowie pracowało 25 architektów. W 1915 roku obok jego nazwiska wskazano adres domowy: ulica Rymarska 19, telefon 23-60, godziny na wizyty od 5 do 7 wieczorem. W 1916 roku w roczniku też podano jego adres przy ulicy Rymarskiej 19, mieszkania 7 i 51 (w pierwszym i czwartym wejściu). W roczniku 1917 również znajduje się on wśród 29 architektów miasta.

Obejmował też stanowisko nadetatowego technika Zarządu guberni charkowskiej, pracował jako architekt i inżynier, był członkiem kilku miejskich komisji specjalnych.

Aleksander Rzepiszewski prowadził aktywne życie publiczne. Zaangażował się w pracę Charkowskiego Stowarzyszenia Literacko-Artystycznego, którym kierował znany malarz Sergij Wasylkiwski. W 1916 roku brał udział w wystawach Towarzystwa Malarzy Charkowskich, przedstawiając swoje rysunki, szkice różnych budowli wykonane podczas podróży po Europie: widoki Norymbergii, Wenecji, Paryża, Brukseli, Sankt Petersburga i Charkowa. W 1916 roku, jako członek Stowarzyszenia Charkowskich Artystów, znalazł się wśród organizatorów konkursu dziecięcego rysunku, które były wystawione w murach nowo wybudowanej Szkoły Sztuk Pięknych. W tym miejscu należy dodać, że jego żona Nadija Rzepiszewska była także zaangażowana w działalność charytatywną na rzecz pomocy potrzebującym dzieciom.

Z początkiem I wojny światowej małżeństwo Rzepiszewskich zaangażowało się w działalność na rzecz pomocy ofiarom wojny. Aleksander Rzepiszewski był członkiem Charkowskiego Towarzystwa Czerwonego Krzyża, dla którego w 1914 roku wybudował specjalny Szpital Czerwonego Krzyża (ulica Woznesenska 5). Uczestniczył też w posiedzeniach komisji wojennej Ziemstwa Gubernialnego. Zajmował się, jako przedstawiciel zarządu uzdrowiska Sławiańskich Wód Minerałowych, organizacją leczenia rannych żołnierzy. W 1914 roku był uczestnikiem „Zjazdu kurortnego” w Piotrogradzie, na którym zajmowano się kwestią leczenia rannych żołnierzy. W listopadzie 1916 roku za swoje działania na rzecz Towarzystwa Czerwonego Krzyża został uhonorowany orderem świętego Stanisława ІІІ stopnia. W końcu grudnia 1914 roku został jednym z założycieli charkowskiego oddziału Wszechrosyjskiego Towarzystwa Rozwoju i Doskonalenia Rosyjskich Terenów Leczniczych. Jego żona uczestniczyła w organizacji różnych zbiórek pieniężnych dla ofiar wojny.

Od początku rewolucji lutowej 1917 roku, która na terenach ukraińskich przyczyniła się do powstania Ukraińskiej Rady Centralnej, jako nowej władzy odrodzonego państwa ukraińskiego, Charków w lat 1917-1918 należał do Ukraińskiej Republiki Ludowej i Ukraińskiego Państwa Ukraińskiego hetmana Pawła Skoropadskiego. Aleksander Rzepiszewski kontynuował swoją pracę w Charkowie. Według niektórych danych został on delegowany na Wszechukraiński Zjazd Artystów Plastyków, który odbył się 9 czerwca 1918 roku w Kijowie. Nic nie zapowiadało diametralnego zwrotu w jego życiu, mimo że na północy od granicy Charkowa, w bolszewickiej Rosji, szykowało się wojsko gwałtowników i maruderów dla okupacji Ukrainy.

Aleksander Rzepiszewski dzięki swojej nieustannej pracy w Charkowie został dość zamożnym człowiekiem, miał cieszył się autorytetem jako znany architekt, był cenionym działaczem społecznym, napawałsię każdą chwilą z kochaną rodziną i żył pełnią życia, a żona i córki były sensem jego życia. Dla rodziny załatwiał wyjazdy za granicę, nad Morze Czarne lub na daczę. Córka Halina napisała o ojcu tak: „Ojciec był człowiekiem pełnym życia. Sztuka była sensem jego życia. Budził się zazwyczaj o 5 rano, o 6 już pracował – projektował, malował, rysował. Potem objeżdżał place budowy, uważnie nadzorował prace. Znajdował też czas na uprawianie sportu – tenis, łyżwy, szermierkę. Po obiedzie lubił zajmować się muzyką.”

Charkowska idylla architekta Aleksandra Rzepiszewskiego trwała prawie dziesięć lat, bo w 1919 roku po okupacji Ukrainy przez wojska bolszewickie i ogłoszeniu Charkowa w styczniu 1919 roku stolicą republiki radzieckiej miasto ogarnęła fala czerwonego terroru. Według jednych danych architekt postanowił wyemigrować z rodziną za granicę przez półwysep Krymski – była to jedyna możliwa droga ucieczki w tych warunkach politycznych. W tym celu wyjechał na Krym, aby załatwić formalności związane z wyjazdem i przygotowaniem się do emigracji. Tam, jak donosi legenda, poznał kobietę moskwiczankę, zakochał się w niej i podjął niespodziewaną decyzję – pojechał z nią do Moskwy.

Prawdziwe powody, dla których architekt wyjechał do Moskwy, niestety nie są do końca znane. Wersje, znane z internetowych artykułów o charakterze popularnym, nie mają potwierdzenia źródłowego i nie są za bardzo pomocne dla wyjaśnienia niektórych momentów z życia architekta.

W stolicy radzieckiej Aleksander Rzepiszewski był zatrudniony w Państwowym biurze budowlanym „Mosstroj” i mieszkał w byłym hotelu Pani Chrilowej, przedostatnim budynku położonym przy nadbrzeżu Rauszskie w centralnej dzielnicy ówczesnej Moskwy. Podobna informacja o jego zamieszkaniu powtarza się i w kolejnych dwóch publikacjach z lat 1927-1928. Ciekawe, że w publikacji z roku 1927 miejsce jego pracy zaznaczono jako Zakład Odlewni Betonu Gipsu i biuro „Mosstroj”, a w następnym roku ponownie – biuro „Mosstroj”. W publikacjach z lat 1929-1930 podano inne miejsce jego zamieszkania – ulica Gercena 39, mieszkanie 17. Nazwisko Aleksandra Rzepiszewskiego było wymienione w Moskiewskim Przewodniku Architektonicznym.

W okresie moskiewskim zaprojektował sanatoria i pensjonaty w okolicach Moskwy, m.in. sanatorium przeciwgruźlicze przy stacji Kratowo i w Jałcie – sanatorium Dolossy. W latach 1926- 1928, za czasów tak zwanego „późnego NEP-u”, zbudował kilka budynków w centrum Moskwy – w prestiżowej dzielnicy „Sadowoje Kolco”. Wśród budynków należy wymienić te przy zaułku Podsosneńskim 13, przy ulicy Makarenki 8, przy zaułku Furmańskim 15. W 1928 roku Aleksander Rzepiszewski wzniósł budynek przy ulicy Samotechnaja-Sadowaja nr 11 dla dowódców Sił Zbrojnych ZSRR

W 1928 roku architekt wybudował swój ostatni budynek i zrobił ostatni przemysłowy projekt, co odnotował w liście do brata z dnia 9 listopada 1928 roku. List ten wypełniony jest smutkiem i cichą nadzieją na lepsze życie. W 1930 roku Aleksander Rzepiszewski ze względu na swoje „burżuazyjne” i polskie pochodzenie został oskarżony jako „wróg narodu” i pół roku spędził w celi więziennej NKWD. Wkrótce po uwolnieniu zmarł na udar mózgu. Dotychczas nieznane pozostaje miejsce pochówku architekta w Moskwie. Jego bracia Leonid i Michaił też byli uwięzieni jako wrogowie narodu, ale na szczęście przeżyli czasy stalinowskie.

***

W bogatej twórczości Aleksandra Rzepiszewskiego można dostrzec ciekawą ewolucję, będącą odzwierciedleniem zjawisk w architekturze pierwszej połowy XX wieku. Niewątpliwie najlepsze jego dzieła powstały w okresie charkowskim. Stylistyka artystyczna i paleta twórcza architekta w projektowaniu budynków mieszkalnych kształtowała się w oparciu o osiągnięcia artystyczne odrodzenia francuskiego, francuskiego „AP HYBÓ” i niemieckiego modernizmu („Jugend style”), a także elementów neogotyku, neorenesansu, modernizmu konstruktywnego.

Jednym z najbardziej rozpoznawalnych symboli spuścizny architekta Aleksandra Rzepiszewskiego, jak również współczesnego Charkowa, jest majestatyczna budowla Banku Miejskiego Kupieckiego i hotelu „Astoria”. Dodajmy jeszcze, że to jeden z pierwszych w mieście „drapacz chmur”. Projekt był nowatorski pod względem konstrukcyjnym: po raz pierwszy w mieście zastosowano tu konstrukcję nośną w postaci żelbetowej. Sześciokondygnacyjny gmach został zlokalizowany przy obecnym placu Sobornym, w centralnej części miasta. Po raz pierwszy na gruncie charkowskim zastosowano w budowie konstrukcję nośną w postaci żelbetowego szkieletu słupowobelkowego, który pozwolił na elastyczne rozwiązanie planu. Gmach został pomyślany jako złożony kompleks funkcjonalny, w którym na parterze znajdowały się sklepy i poczta, na pierwszym i drugim piętrze – biura banku i muzeum, powyżej zaś pokoje hotelowe „Astorii”. Budowla p.t. „Bank Miejski Kupiecki i hotel Astoria” jako zabytek architektury i urbanistyki jest wpisany na listę zabytków Ministerstwa Kultury i Polityki Informacyjnej Ukrainy. Tragicznym dla gmachu był poranek 3 marca 2022 roku, kiedy został uszkodzony przez falę wybuchową od rakiety rosyjskiej, która zaatakowała budynek w pobliżu.

W podobnym stylowym rozwiązaniu fasady wybudowano budynek zwany „manufakturą Kułakowskiego” (ulica Rizdwiana 19). Ze względu na mniej reprezentacyjną funkcję projekt rozwiązano skromniej, jednak i tu zastosowano podobny repertuar form – elewacje częściowo licowane kamienną rustyką, dach mansardowy oraz stylizowany w duchu archaizująco-secesyjnym detal rzeźbiarski.

W budynkach powstałych w 1914 roku Aleksander Rzepiszewski zmienił stylistykę, formy projektowanych przez niego budynków ulegały postępującemu uproszczeniu oraz ograniczeniu wątków neoromantycznych. Asymetryczne najczęściej bryły o malowniczych kompozycjach elewacji uzupełniał dyskretnym detalem, łączącym cechy klasycyzujące i secesyjne. Za wizytówkę architekta z tego okresu uważa się „Budynek kompanijny” (ulica Rymarska 19), zbudowany w stylu „modernizmu racjonalnego”. Bardzo oryginalną jest wybudowana w 1914 roku kamienica dla reżysera Mykoły Synelnykowa przy ulicy Darwina 29 (ulica Sadowo-Kulikowska 19).

W swoich budynkach Aleksander Rzepiszewski wiele uwagi poświęcał wykończeniu, dekorowaniu tak fasad, jak i wnętrz elementami dekoracyjnymi o tematyce roślinnej, wątkami z mitologii starożytnej Grecji i Rzymu. Jego budowle trudno pomylić z budynkami ówczesnych architektów miasta. Wyjątkowe rozwiązanie stosowano przy oknach, do których wykończenia dodawano drewniane elementy rzeźbione. Pięknem i charakterystycznym stylem wyróżniały się kratki balkonowe w stylu modernizmu, a także oryginalne dachy o ostrych szpilach, które sprawiały, że budynki stawały się podobne do średniowiecznych.

Architekt wiele pracował także nad wykończeniem wnętrz: schodów frontowych i wyposażeniem wewnętrznym budynków, na które składał się trwały parkiet dębowy, dobrej jakości płyta ceramiczna z zakładów barona Eduarda Bergenheima, winda z niemieckiej firmy „Unruh&Liebih”.

Życie i twórczość Aleksandra Rzepiszewskiego to przykład nadzwyczajnych możliwości ludzkich, osiągnięcia wyżyn w swoim zawodzie, który stał się dla czlowieka sensem życia. W okresie charkowskim stworzył najwybitniejsze swoje obiekty, które dotychczas stanowią zespół najbardziej błyskotliwych i oryginalnych arcydzieł epoki modernizmu, tworzących wyraźnie zachodni i wschodni koloryt historycznej części miasta.

Rzepiszewski wprowadził innowacje w architekturze Charkowa, które dodały mu oryginalności i elegancji. Architekt wprowadził w przestrzeń miasta wiele wybitnych obiektów, umiejętnie stosując idee wczesno modernistyczne, mówiące o stwarzaniu maksymalnie komfortowych warunków życia i pracy. Jako pierwszy zastosował nowy sposób wewnętrznego urządzenia mieszkań poprzez możliwość wykorzystania przesuwnych ścianek. Charakterystyczny profil dachów przykrywających projektowane przez niego kamienice nadał historycznemu centrum Charkowa oryginalnej sylwetki, uzupełniając dominanty cerkiewnych wież. To między innymi dzięki tym realizacjom miasto nabrało niepowtarzalnego i unikalnego charakteru.