W sercu Rzymu, w pobliżu Piazza Spagna, znajduje się jedno z najbardziej polskich miejsc w całym Wiecznym Mieście – klasztor zmartwychwstańców oraz kościół Zmartwychwstania Pańskiego. Tutaj zgromadzone są dzieła sztuki czołowych polskich artystów oraz niezwykle cenne pamiątki po różnych falach polskiej emigracji.

Przedstawicielstwo Polaków w Rzymie
Zgromadzenie Zmartwychwstania Pana Naszego Jezusa Chrystusa zostało powołane przez Bogdana Jańskiego (1807‒1840, przyjaciela Adama Mickiewicza) w Paryżu w 1834 r., w celu objęcia opieką duchową wielkiej fali wychodźstwa po powstaniu listopadowym. W 1837 r. bracia wyjechali do Rzymu, gdzie 27 marca 1842 r. Piotr Semenenko (1814‒1886) i Hieronim Kajsiewicz (1812‒1873), wraz z pięcioma współbraćmi, złożyli śluby zakonne i rozpoczęli życie we wspólnocie, posługując w kościele pw. Świętych Klaudiusza i Andrzeja Burgundczyków (Santi Claudio e Andrea dei Borgognoni).

W Rzymie zmartwychwstańcy podjęli się dzieła wskrzeszenia, wprawdzie nieformalnego, wielowiekowego i przerwanego przez zabory, przedstawicielstwa polskiej nacji nad Tybrem. W 1866 r. założyli Kolegium Polskie, którego zadaniem było kształcenie polskich duchownych. Jego siedziba mieściła się najpierw przy via Salaria Vechia 50, a od 1878 r. przy via Maroniti 22.

Misją zakonu była opieka duchowa nad polską emigracją, dla przedstawicieli której pełnili posługę duszpasterską. Wspomagali również polską kolonię artystyczną w Rzymie (m.in. Adama Mickiewicza, Cypriana Norwida, Leopolda Nowotnego). Ojcowie-założyciele byli jednak nie tylko zwornikami ideowymi i organizacyjnymi polskiego wychodźstwa, nieformalnymi ambasadorami sprawy polskiej w Watykanie, lecz także źródłem odnowy intelektualnej polskiego Kościoła doby zaborów, zwłaszcza za sprawą takich przedstawicieli jak założyciel polskiej prowincji zmartwychwstańców o. Walerian Kalinka (1826‒1886) oraz związany ze zgromadzeniem ks. Jan Koźmian (1814‒1877), publicysta i społecznik z Wielkopolski.

Polski wystrój siedziby zmartwychwstańców
W 1886 r. Zgromadzenie Zmartwychwstańców w Rzymie przeprowadziło się do nowej siedziby przy via San Sebastianello 11. Projekt założenia wykonał Pio Piacenti (1846‒1928), profesor Akademii św. Łukasza, jeden z czołowych architektów Rzymu końca XIX w. (autor m.in. gmachu Palazzo delle Esposizioni). Dekoracja świątyni jest jednak w większości dziełem polskich twórców. Autorem programu ikonograficznego z pewnością był też jeden ze współbraci – najprawdopodobniej o. Piotr Semenenko.

Wnętrze jednonawowej świątyni zawierało dekorację nawiązującą do programu ideowego Zmartwychwstania Pańskiego i historycznej reprezentacji Rzeczpospolitej Obojga Narodów. W zakończonym absydą prezbiterium znajduje się marmurowy ołtarz fundacji księcia Władysława Czartoryskiego (1828‒1894). Po lewej stronie widnieje przedstawienie Wniebowstąpienia pędzla Henryka Siemiradzkiego (1843-‒1902), a naprzeciw niego Pierwsze śluby Zmartwychwstańców i Aprobata Zgromadzenia przez Piusa IX autorstwa Józefa Unierzyskiego (1863‒1948). Jeden z obrazów ukazywał apostołów, którym Chrystus przekazuje misję tworzenia Kościoła na ziemi, drugi natomiast – podjęcie jej przez zakon zmartwychwstańców. W nawie znajdują się dwa obrazy pędzla Franciszka Krudowskiego (1860‒1945) – Noli me tangere i Niewierny Tomasz, ukazujące zmartwychwstałego Chrystusa na ziemi. W tej strefie znajdowały się również epitafia: ojców założycieli (pozostały) oraz dobrodziejów zgromadzenia (przeniesione do krypty).

Wymowę górnej strefy określają witraże wykonane w monachijskiej pracowni Meyer – jest to Chrystus Zmartwychwstały, Najświętsza Maria Panna i św. Józef (w prezbiterium) oraz św. Kazimierz i św. Jozafat (w chórze) – patroni Rzeczpospolitej, o której obecności przypominały herby Orła Białego i Pogoni w dekoracji malarskiej świątyni, zasłoniętej w latach 70. XX w. Dekorację uzupełniają marmurowe kropielnice dłuta Witora Brodzkiego (1826–1904) oraz krucyfiks ołtarzowy z lichtarzami, dar papieża Leona XIII.

W portalu fasady świątyni umieszczony został tympanon ukazujący Chrystusa Zmartwychwstałego dłuta Piusa Welońskiego (1849–1931). Budowę i wyposażenie kościoła ukończono pod koniec 1891 r., już po śmierci o. Piotra Semenenki. 

Rola kościoła zmartwychwstańców w życiu Polaków
Świątynia pełniła ważną rolę w życiu polskiej emigracji, o czym świadczą epitafia jej dobroczyńców – m.in. Marii Przeździeckiej dłuta Antoniego Olesińskiego (1855–1904) oraz liczne dary polskiej arystokracji i artystów zgromadzane w Muzeum Klasztornym. Wśród nich szczególnie bogaty jest zbiór prac Tomasza Oskara Sosnowskiego (1810-–1886), obejmujący m.in. pomnik Mikołaja Kopernika.

Klasztor zmartwychwstańców, jako dom generalny, to także ważny punkt dla misji zmartwychwstańców na całym świecie, stąd bowiem wysyłane były misje do całej Europy (m.in. na teren obecnej Bułgarii, w celu opieki duszpasterskiej nad grekokatolikami). Jednym z pierwszych proboszczów najstarszej polskiej parafii w Stanach Zjednoczonych, w osadzie Panna Maria w Teksasie, był zmartwychwstaniec, ks. Adolf Bakanowski (1840‒1916). Zmartwychwstańcy opiekowali się również kilkunastoma polskimi parafiami na wschodnim wybrzeżu i w Chicago.

Z całą pewnością zbiory artystyczne zmartwychwstańców to – obok tych z Biblioteki Polskiej w Paryżu – najważniejsza kolekcja sztuki wychodźstwa polskiego od Wielkiej Emigracji po drugą wojnę światową pozostająca w niezmienionym kształcie.