Bożonarodzeniową narrację obrazują w sztuce trzy główne sceny: Adoracja Dzieciątka, Zwiastowanie pasterzom i Pokłon Trzech Króli. W Modlitewniku Olbrachta Gasztołda ta ostatnia, oprócz świątecznego, ma też rys współczesny artyście. Przyjrzyjmy się Mędrcom ze Wschodu sportretowanym przez Stanisława Samostrzelnika, cystersa z opactwa w podkrakowskiej Mogile, i długiej historii modlitewnika.

Droga Modlitewnika Olbrachta Gasztołda do Niemiec
Tytułowy manuskrypt to bezcenny zabytek piśmiennictwa i sztuki miniatorskiej. Jest przechowywany w Bibliotece Uniwersyteckiej w Monachium i przez blisko 350 lat od powstania nie był znany polskim odbiorcom. Jego historię można śledzić od momentu, gdy pojawił się w zbiorach Ferdynanda Orbána (1655‒1732), niemieckiego uczonego, jezuity, kolekcjonera dzieł sztuki i książek. Jego księgozbiór w 1802 r. znalazł się w bibliotece uniwersytetu w bawarskim Landshut, a w 1838 r. w Bibliotece Uniwersyteckiej w Monachium. Stamtąd modlitewnik jako depozyt trafił w 1888 r. do Bawarskiego Muzeum Narodowego, by w ostatnich latach powrócić do zbiorów monachijskiej biblioteki.

Nie ma pewności, jak rękopis znalazł się na terenie dzisiejszych Niemiec. Mógł tam trafić odziedziczony kolejno przez Barbarę Radziwiłłównę, żonę Stanisława, ostatniego z Gasztołdów, jej drugiego męża, ostatniego Jagiellona, Zygmunta Augusta, jego krewnych, Wazów, a następnie do Wittelsbachów z linii Palatynów Reńskich przez małżeństwo królewny Anny Katarzyny Wazówny (1619‒1651), córki Zygmunta III z księciem Filipem Wilhelmem (1615‒1690). Spowiednikiem jego syna, ks. Jana Wilhelma (1658‒1716), był właśnie Ferdynand Orbán, pierwszy od czasów fundatora, znany właściciel dzieła. Modlitewnik mógł też dołączyć do zagranicznej kolekcji, dzieląc los wielu innych książek z polskich bibliotek złupionych przez Szwedów w trakcie „potopu” w połowie XVII w.

Stanisław Samostrzelnik i jego modlitewniki
Pierwsza wzmianka o Modlitewniku Olbrachta Gasztołda w polskich dokumentach pochodzi z 1874 r. od Józefa Łepkowskiego (1826‒1894, archeologa, historyka, encyklopedysty). Rok później próbował książkę odkupić książę Władysław Czartoryski (1828‒1894), niestety bezskutecznie.

Powstały w 1528 r. modlitewnik jest jednym z zachowanych do dziś, czterech „sztandarowych” dzieł Stanisława Samostrzelnika (ok. 1490‒1541). Wszystkie zdobią kolekcje poza Polską. Dzisiaj modlitewniki te noszą nazwy od ich fundatorów: Zygmunta I Starego (1524, Londyn, British Library), Królowej Bony (1527, Oksford, Bodleian Library), Krzysztofa Szydłowieckiego (1527, obecnie podzielony między Biblioteca Trivulziana i Biblioteca Ambrosiana w Mediolanie) i Olbrachta (Wojciecha) Gasztołda (1528, Universitätsbibliothek der Ludwig-Maximilians-Universität, Monachium). Dzieło zamówione przez litewskiego możnowładcę jako jedyne z nich zostało napisane po polsku.

Cenne rękopisy powstały w czasie, gdy „sztuka malowania ksiąg” powoli odchodziła w przeszłość ze względu na wynalezienie i rozpowszechnienie druku i odbitek drzeworytniczych. Zdobiona i pisana ręcznie książka stała się towarem luksusowym, dostępnym jedynie najzamożniejszym klientom, których stać było na wielomiesięczne zatrudnienie grupy artystów i skryptorów.

Modlitewnik Olbrachta Gasztołda – krótki opis
Modlitewnik formatu „octavo” zawiera 232 karty z wysokiej jakości pergaminu ‒ welinu, wielkości 17,7 x 12,9 cm, krawędzie kart są złocone. W drewnianej oprawie pokrytej amarantowym aksamitem mierzy 18,3 x 13 cm. Obie okładki zdobi po pięć czworobocznych okuć z pozłacanego srebra, ze scenami ze Starego Testamentu: przednią ‒ Noe z synami, Kain i Abel, Samson z lwem i zbieranie manny przez Żydów, pośrodku postać Arcykapłana; tylną zaś ‒ Dawid i Goliat, Judyta z głową Holofernesa, Gedeon i Mojżesz odbierający tablice z 10 przykazaniami, pośrodku Abraham. Na srebrnych klamrach widnieją wizerunki Ewy i Adama. Rękopis napisany jest ozdobną renesansową frakturą (odmiana pisma gotyckiego) na poliniowanych złotem kartach, w obramowanych polach.

Sygnowany na kilku kartach: SCP (Stanislaus Claratumbensis pinxit, od łacińskiej nazwy klasztoru w Mogile ‒ Clara Tumba) oraz dokładnie datowany na jednej z kart: 1528. Tekst składa się z trzech odrębnych części: Szczyt duszny (karty 1‒90), Godziny o Pannie Maryjej (karty 91‒205), Modlitwy ku wybranym świętym (karty 207‒230).

Kunsztowny modlitewnik zdobi 16 całostronicowych miniatur w bordiurach (ozdobnym obramieniu), zamkniętych u góry łukiem. Są to kolejno: Chrystus stojący w grobie, Święty Hieronim, Zwiastowanie, Nawiedzenie Elżbiety, Adoracja Dzieciątka, Zwiastowanie pasterzom, Pokłon Trzech Króli, Rzeź niewiniątek, Ucieczka do Egiptu, Ofiarowanie w świątyni, Święty Wojciech, Święty Mikołaj, Święta Anna Samotrzecia, Święta Barbara, Święta Katarzyna, Święty Krzysztof.

Wiele kart zdobią całostronicowe bordiury z motywami roślinnymi i spiralnymi na złotym tle oraz ozdobne marginesy. Miniaturę na stronie 161v. (tylnej), przedstawiającą Pokłon Trzech Króli, otacza wielobarwna bordiura z bujną wicią roślinną. Scena przybycia Trzech Króli do stajenki zamknięta jest w ciasnym, prostokątnym kadrze od góry zakończonym łukiem. Królowie wraz z orszakiem ludzi i zwierząt prezentują swoje dary Jezusowi siedzącemu na kolanach Marii. Dzieciątko i Matka wydają się onieśmieleni, odwracając wzrok od drogocennych prezentów i egotycznych gości. W postaci stojącego króla w pątliku (nakrycie głowy) widzimy profilowe ujęcie głowy władcy znane z portretów króla Zygmunta Starego.

Kryptoportret panującego monarchy w scenie Pokłonu Trzech Króli był popularnym zabiegiem malarskim. Liczba postaci, lśniących bogatych strojów i intensywność barw kontrastujących ze złotem potęgują radosny, niezwykły nastrój wydarzenia. Dekoracyjny, dworski styl iluminacji charakterystyczny dla Samostrzelnika nawet ubogą stajenkę przemienia w arkadową budowlę. Pejzażowe, malarskie tło podkreśla prawidła renesansowej kompozycji plastycznej.

Olbracht Gasztołd – najbogatszy Litwin
Zleceniodawca modlitewnika Olbracht (Wojciech) Gasztołd (ok. 1480‒1539), kanclerz wielki litewski i wojewoda wileński (1522), przyjaźnił się z biskupem krakowskim Piotrem Tomickim i dobrze znał kanclerza wielkiego koronnego Krzysztofa Szydłowieckiego, pierwszych mecenasów Samostrzelnika. Olbracht Gasztołd pochodził ze znamienitego, możnowładczego rodu litewskiego (od unii horodelskiej pieczętującego się herbem Abdank), który rezydował w Gieranionach i Tykocinie. Najbogatszy człowiek na Litwie, obdarzony tytułami hrabiowskimi przez papieża i cesarza, sięgał po coraz wyższe urzędy państwowe. Walczył z Tatarami, Moskwą (w bitwie pod Orszą) i zaciekle rywalizował z Radziwiłłami o prymat w Wielkim Księstwie Litewskim. Przeciwstawiał się nawet królowi Zygmuntowi I Staremu jako przeciwnik unii z Królestwem Polskim. Syn Gasztołda ‒ Stanisław ‒ ożenił się z Barbarą, córką Jerzego Radziwiłła, późniejszą żoną króla Zygmunta Augusta.

Spośród czterech słynnych rękopisów Samostrzelnika tylko zamówiony przez Gasztołda został napisany w języku polskim, natomiast był poprzedzony jedynie łacińską przedmową skierowaną do króla Zygmunta Starego. Ponieważ była ona identyczna jak w modlitewniku króla, książka długo uchodziła za własność monarchy, który został przedstawiony także jako Król w scenie pokłonu. Dopiero głębsza analiza ujawniła elementy niezbicie wskazujące na to, że jest to modlitewnik Gasztołda. W dekoracji i tekście kilkakrotnie pojawia się herb H/Abdank (W).

Pracownia Stanisława Samostrzelnika – jej ślady w modlitewniku Gasztołda
Portret Olbrachta Gasztołda jako fundatora i właściciela modlitewnika widać już na pierwszej miniaturze ‒ klęczy przy grobie Chrystusa, z łańcuchem z kanclerskim tłokiem pieczętnym na szyi. Na innej karcie widoczne są inicjały AG – Adalbertus Gastoldus, obok herbu Abdank.

Nie wszystkie iluminacje w manuskrypcie są dziełem Samostrzelnika. Badacze są zgodni, że dekorację malarską artysta wykonał z pomocą swoich współpracowników. Sława i rosnąca liczba zamówień wymagała pracy zespołowej warsztatu, co skłania, by pojawiające się w wielu rękopisach inicjały Samostrzelnika S.C. (Stanislaus Claratumbensis) interpretować raczej jako znak pracowni niż dowód na własnoręczne namalowanie sceny.

Niezależnie czy wykonane osobiście przez Stanisława Samostrzelnika, czy z udziałem jego pracowni, barwne, pergaminowe dzieła sztuki, niemal od pięciuset lat oczarowują odbiorców swoją pogodną urodą i precyzją wykonania. Wszystkie cztery modlitewniki można było podziwiać w 2023 r. na wystawie „Obraz Złotego Wieku” na Zamku Królewskim na Wawelu.