Kolejny raz zapraszamy do Nashua (w stanie New Hampshire), gdzie jest kościół pw. św. Stanisława. W nieodległej przeszłości było to religijne, kulturalne i społeczne centrum, w którym przez kilka dekad ogniskowało się życie prężnej wspólnoty polonijnej w tej części regionu Nowej Anglii.

Nashua wraz z położonym od niego na zachód miasteczkiem Hollis było w drugiej połowie XIX i pierwszej połowie XX w. liczącym się ośrodkiem przemysłu papierniczego i tekstylnego, opartego na wełnianym surowcu pochodzącym z szeroko rozwiniętej tutaj hodowli owiec. Przeżywające okres prosperity zakłady przemysłowe zatrudniały robotników coraz liczniej przybywających z Europy, w tym Środkowej i Wschodniej. Niewyczerpanym zasobem siły roboczej były ziemie m.in. dawnej Rzeczypospolitej, tak Korony jak i Litwy. Ich mieszkańcy, czujący zaborczy ucisk i ekonomiczną mizerię, zwłaszcza na przeludnionej wsi, wyruszali do Nowego Świata w poszukiwaniu przede wszystkim poprawy bytu materialnego.

Pierwsze ośrodki polonijne w Nashua
Pierwsi polscy osadnicy przybyli do Nashua w latach 1854‒1870 – wśród nich byli Wrublewscy: John (1845‒1915) z żoną Maryanną (co wiadomo z inskrypcji cmentarnej). Najliczniejsze fale emigracji przypadły na lata 1870‒1910 i lata międzywojenne, mimo osłabienia koniunktury w czasie wielkiego kryzysu (1929‒1933).

W nowym miejscu osiedlenia, w obcym kulturowo otoczeniu Polacy potrzebowali i szukali instytucjonalnego życia społecznego i religijnego dla pielęgnowania swych narodowych wartości. W marcu 1907 r. powstała w Nashua świecka organizacja polonijna im. Jana III Sobieskiego. W kolejnym roku (1908) powołana została dla polskich emigrantów katolicka parafia św. Stanisława Biskupa i Męczennika (St. Stanislaus Bishop and Martyr). Następnie (1909) wzniesiono w Nashua kościół parafialny pod tym samym wezwaniem, a nieco później powstał także dom szkoły parafialnej i spotkań wspólnoty. Zakupiono też teren dla urządzenia polskiego cmentarza.

Polski kościół pw. św. Stanisława (Saint Stanislaus Church)
Kościół pw. św. Stanisława położony jest w centrum miasta, w otoczeniu dawnej zabudowy przemysłowej. Teren nabył za zgromadzoną kwotę 5000 dolarów ówczesny proboszcz ks. Francis Taborski. Świątynia została wzniesiona w niespełna rok (1909). Zbudowano ją z drewna, a jej białe ściany i wysoka, ściśle zespolona z korpusem budowli i wysunięta poza jej zarys, masywna wieża zwieńczona krzyżem są wyrazistym akcentem dzielnicy. Przybyły do Nashua w 1926 r. ksiądz Joseph Piszczalka, pracujący w parafii do 1948 r. zelektryfikował kościół.

Architektura kościoła pw. św. Stanisława w Nashua
Ściany świątyni z umieszczonymi naprzeciwlegle czterema parami wysokich, półkolistych okien dźwigają wyniosły, łamany, dwuspadowy dach kryty gontem bitumicznym. Każda z jego połaci składa się z dwóch części ‒ górnej i dolnej ‒ o mniejszym kącie nachylenia wobec tej pierwszej. Nowszy kamienny portal wejściowy z uniesionym tarasem ze schodami zastąpił pierwotne drewniane, ustawione na poziomie chodnika kolumny z trójkątem.

Wnętrze świątyni stanowią: nawa główna z kolebkowym sklepieniem i nawy boczne oddzielone od niej podporami-kolumnami. Całość poprzedza niewielka kruchta mieszcząca się w dolnej części wieży, kończy zaś płytkie, półkoliste prezbiterium z ołtarzem głównym. W nim, za nastawą o neogotyckiej formie mieszczącą tabernakulum, znajduje się figura św. Stanisława Biskupa i Męczennika w asyście dwóch klęczących aniołów.

W nawach lewej i prawej umieszczono ołtarze boczne z figurami Madonny z Dzieciątkiem oraz Józefa z Nazaretu. Obydwa, tak jak i ołtarz główny pochodzą z XX w. Nad wejściem do nawy głównej, na całej szerokości kościoła, znajduje się chór muzyczny z organami. Na ścianie prezbiterium wymalowano scenę adoracji Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Natomiast na stropie nawy głównej znajdują się sceny biblijne ujęte w ornamentykę geometryczną; taką mają też sklepienia obu naw bocznych.

Wyposażenie kościoła polskiego w Nashua
Niezwykle wartościowym wyposażeniem kościoła pw. św. Stanisława w Nashua jest dwanaście witraży wykonanych z różnokolorowego szkła. Wypełniają one otwory okienne naw bocznych (8) i fasady (4). Przedstawiają nie tylko postaci świętych (są to: św. Juda Tadeusz Apostoł, św. Piotr Apostoł, Christus Petra Mea, św. Teresa od Dzieciątka Jezus, św. Anna Matka Najświętszej Panny Marii), lecz także Matkę Boską w koronie, Chrystusa w cierniowej koronie, motywy Gorejącego Serca Jezusa, flagi ‒ amerykańską i polską oraz orła. Inskrypcje w języku polskim i polskie nazwiska znajdujące się w dolnej części witraży wskazują, kto był ich fundatorem.

W kościele znajdują się też dwa interesujące, starsze obiekty. Umieszczony na kolumnie w nawie głównej drewniany krzyż z rzeźbą Ukrzyżowanego Chrystusa, w wydzielonej zaś salce na lewo od wejścia – chorągiew procesyjna, wyeksponowana stroną przedstawiającą wizerunek św. Anny z modlitewnikiem w ręce i towarzyszącą jej modlącą się córką, Najświętszą Panną Marią. Widoczna jest proszalna inwokacja modlitewna w języku francuskim (BONNE-SAINTE-ANNE PRIEZ-POUR-NOUS). Całość ujęta jest w subtelną, haftowaną, roślinną ornamentykę z motywem winnego grona.

Ciekawą formę i zdobienie ma także drewniana, nowsza kazalnica (zastępująca pierwotną), która stoi na skraju nawy głównej przy prezbiterium.

Dalsze losy kościoła pw. św. Stanisława w Nashua
W 1933 r. zawiązało się w Nashua Towarzystwo św. Józefa. Ważną rocznicą dla polskiej parafii w Nashua było uroczyście obchodzone w 1958 r. pięćdziesięciolecie jej istnienia. Wydana z tej okazji publikacja (50 years at St. Stanislaus, 1908‒1958, Goulet Printing Co., Nashua, 1958) zawiera wykorzystane w tym tekście szczegółowe informacje o życiu polskiej parafii.

Po 1945 r., w związku z popadnięciem przez Polskę w zależność od Związku Sowieckiego, jak również w następstwie zmian gospodarczych w regionie Nowej Anglii, przestali przybywać tutaj nowi imigranci z Polski. W kolejnych dziesięcioleciach stara Polonia zanikała z przyczyn naturalnych, a jej młodsi przedstawiciele często wyjeżdżali z Nashua. Dawna aktywność parafii św. Stanisława znacząco osłabła. Dlatego też wraz z napływem do miasta i regionu migrantów latynoamerykańskich połączyła się w 2002 r. z hiszpańskojęzyczną parafią St. Aloysius of Gonzaga (św. Alojzego Gonzagi), która przejęła również archiwum polonijnej parafii. Natomiast w 2016 r. parafię św. Stanisława przejęło tradycjonalistyczne Bractwo Kapłańskie św. Piotra (Priestly Fraternity of. St. Peter) dla sprawowania liturgii w klasycznym rycie rzymskim.