Rezydencja Mniszchów w Wiśniowcu stanowi przykład zmagań architektów i zleceniodawców z formą zastaną. Obecność fortyfikacji wymagała indywidualnego, przemyślanego podejścia do przekształceń przede wszystkim w XVIII wieku, gdy względy prestiżowe skłaniały posiadania wielkoskalowego założenia z reprezentacyjna siedzibą, oficynami i ogrodem. Powyższe założenie pałacowe pozostaje jedną z najważniejszych rezydencji związanych z marszałkowskim rodem Mniszchów - familii nieco zapomnianej, lecz należącej wówczas do ścisłej elity polityczno-kulturalnej w Rzeczypospolitej.

Od Wiśniowieckich do Mniszchów
Wiśniowiec nad Horyniem notowany jest w źródłach od XIV stulecia. Pierwotnie funkcję siedziby właścicieli dóbr pełnił dwór drewniany, którego powstanie wiązane jest z Dymitrem Korybutem. Potomkowie księcia, przyjmujący z czasem nazwisko Wiśniowieckich, władali majątkiem w kolejnych stuleciach (tymczasowa zmiana nastąpiła w latach 1575−1596, w trakcie trwania związku małżeńskiego wojewodzianki wołyńskiej Aleksandry z Wiśniowieckich z księciem Jerzym Czartoryskim). Około 1640 roku dwór zastąpiono budowlą murowaną, wystawioną z inicjatywy wojewody ruskiego Jeremiego Michała Wiśniowieckiego - fundatora pobliskiego klasztoru karmelitów bosych.

Kolejne przebudowy miały miejsce na początku XVIII wieku (gdy uformowano korpus flankowany dwoma symetrycznymi alkierzami od strony skarpy) oraz w latach 1720-1732. Efektem prac przeprowadzonych w drugiej z wymienionych faz było powstanie bryły, której charakter pozostaje czytelny do dziś. Inicjatorem modyfikacji był hetman wielki litewski, książę Michał Serwacy Wiśniowiecki, a wykonawcą został architekt i major francuski Jakub Daprès Blangey. Najważniejszą zmianą było dostawienie do korpusu piętrowych skrzydeł bocznych na rzutach litery L (dzięki którym fasada od strony dziedzińca uległa optycznej monumentalizacji). Główne i boczne wejścia poprzedzono portykami kolumnowymi. Co istotne, pałac wraz z oficynami i ogrodem regularnym były usytuowane w centrum założenia bastionowego.

Pałac w Wiśniowcu odziedziczyła wnuczka Michała Serwacego Wiśniowieckiego, Katarzyna z Zamoyskich. Magnatka od 1741 roku była żoną Jana Karola Mniszcha, na skutek czego obiekt przeszedł na własność jego rodu. W czasach podkomorzego wielkiego litewskiego nie dokonywano znaczących ingerencji w strukturę architektoniczną rezydencji - jej forma w pełni wpisywała się w ówczesną modę a znaczna skala dwukondygnacyjnej budowli zaspokajała potrzeby właścicieli. Warto nadmienić, że do najciekawszych etapów w dziejach Wiśniowca należały czasy syna Jana Karola, Michała Jerzego Mniszcha, który uczynił z rezydencji swoją główną siedzibę. Magnat - zwolennik klasycyzmu - zamówił szereg projektów przebudowy, które jednak w większości nie doczekały się realizacji. Słynnym epizodem z czasów Michała Jerzego Mniszcha była wizyta króla Stanisława Augusta, który zatrzymał się w Wiśniowcu podczas podróży do Kaniowa na spotkanie z carycą Katarzyną II w 1787 roku.

XVIII-wieczne założenie rezydencjonalne. Splendor wnętrz
W czasach Jana Karola Mniszcha układ funkcjonalny pomieszczeń podporządkowano zarówno bieżącym potrzebom mieszkalno-użytkowym, jak i funkcjom reprezentacyjnym. Forma architektoniczna została zachowana, lecz dbano o zmianę i uzupełnianie wyposażenia między innymi dzięki sprowadzaniu mebli i dzieł sztuki z innych rezydencji mniszchowskich (w tym z Laszek Murowanych i Jaworowa). Wejście z dziedzińca wiodło do głównej sieni, której ściany zdobiło 45 tysięcy holenderskie kafli utrzymanych w biało-niebieskiej kolorystyce. Najbardziej reprezentacyjną przestrzenią w pałacu była sala usytuowana na osi obiektu, w trakcie południowym i połączona z dwiema symetrycznymi galeriami. Ściany były pokryte drewnem dębowym, w którym wykonano artykulację pilastrową, wzbogaconą o zwierciadła oraz złocone, snycerskie ornamenty. Nad arkadami łączącymi centralną salę z galeriami oraz nad półkoliście zamkniętymi oknami wprowadzono motywy heraldyczne. Wnętrze doświetlano kryształowymi i drewnianymi lichtarzami. We wschodniej i zachodniej części korpusu ulokowano paradne apartamenty.

Klatka schodowa, usytuowana po wschodniej stronie wielkiej sieni, prowadziła na reprezentacyjne piano nobile. Po wejściu na piętro widoczna była kolekcja portretów przedstawień królewiczów Aleksandra i Jakuba Sobieskich (z którym wspólnie wychowywał się Józef Wandalin Mniszech - ojciec Jana Karola) oraz malowidło ze sceną bitwy Jana III Sobieskiego pod Wiedniem. Do najciekawszych pomieszczeń drugiej kondygnacji należała biblioteka wyposażona w szafy pozwalające na przechowywanie ksiąg i dokumentów. Prezentowano w niej także zbiór 66 map ukazujących różne kraje oraz plany miast (Warszawy, Wiśniowca) i własnych rezydencji - wśród nich ogrodów w Wiśniowcu i Łozach. W czasach Michała Jerzego Mniszcha wystrój uzupełniano dodając nowe portrety - w wykazie z 1828 roku potwierdzono obecność w bibliotece malowideł, na których ukazani byli między innymi Voltaire i Monteskiusz.

Pałac wiśniowiecki był wpisany w szerszy kontekst przestrzenny - integralną część kompleksu rezydencjonalnego stanowiły: założenie ogrodowe i oficyny o funkcjach mieszkalnych oraz gospodarczych. Do ostatniego z wymienionych typów zabudowań należały między innymi budynki mieszczące cukiernię, kredens, kuchnię, dwie spiżarnie i piekarnię. Wyzwaniem pozostawała obecność dawnych fortyfikacji, które ograniczały możliwości rozwoju programu reprezentacyjnego i sprawiły, że ogród znajdował się z boku pałacu (a nie na jego osi). Najbliżej siedziby założono regularne kwatery w typie włoskiej, dalej ulokowano swobodniej komponowaną zieleń i sad. W ogrodzie nie brakowało pawilonów o funkcjach rekreacyjnych - jednym z nich była tak zwana altana Mniszchówny. Budowla o trójosiowej fasadzie, z arkadami rozdzielonymi zdwojonymi, jońskimi pilastrami, posiadała lekką, ażurową strukturę. Charakter pawilonu uchwycono nie tylko na przedwojennych fotografiach, ale też na rysunku projektowo-inwentaryzacyjnym z około 1815 roku, powstałym w związku z planowanymi przekształceniami, których efektem miała być zmiana stylistyki na surowszą - klasycystyczną.

Upadek i odrodzenie, czyli losy pałacu
Okres świetności Wiśniowca zakończył się w XIX stuleciu, po opuszczeniu siedziby przez Andrzeja Mniszcha. Mobilia i dzieła sztuki pozostawione w pałacu w znacznej mierze uległy rozproszeniu. Poszczególne woluminy wywożono do Rosji, a część książek w drugiej połowie XIX stulecia była identyfikowana w dworach na Podolu i Wołyniu. Z późniejszych właścicieli dóbr warto wspomnieć hrabiego Włodzimierza Stanisława Broel-Platera (próbującego między innymi ratować i powiększać wiśniowiecki księgozbiór) oraz bankiera i przemysłowca Jana Tolla, który z kolei wywiózł do Kijowa znaczną liczbę dzieł wraz z kopiami listów królewskich oraz dokumentów historycznych i rękopisów pochodzących z archiwów rodzinnych Radziwiłłów, Zbaraskich, Potockich czy Krasickich. Ostatecznie wystrój wnętrz wraz z elementami wyposażenia zostały w większości zniszczone lub rozporoszone w trakcie I wojny światowej. Część dzieł sztuki można obecnie podziwiać w zbiorach muzealnych.

Na szczęście historia rezydencji nie zakończyła się na zniszczeniach i ma swój kolejny rozdział. Dzięki podjęciu decyzji o utworzeniu muzeum rozpoczęto gruntowne prace remontowe i rewitalizacyjne, a zarazem zaczęto sprowadzać elementy wyposażenia - meble pozyskane ze zniszczonych pałaców, obrazy bądź kopie malowideł, które (wedle inwentarzy) zdobiły pałac w czasach Mniszchów.