Tekst publikujemy jako pierwszy z serii przygotowanej z okazji ustanowienia Roku Czesława Miłosza (2024). W kolejnych opracowaniach przybliżymy poszczególne obiekty związane z Miłoszem, a znajdujące się poza granicami kraju.

Poeta, eseista, tłumacz, filozof i historyk literatury. Na początku lat 50. XX w. podjął decyzję o emigracji. Od tego czasu jego twórczość w Polsce była nieobecna i publikowana tylko okazjonalnie. Przełom nastąpił dopiero po roku 1980, gdy został uhonorowany literacką Nagrodą Nobla. Poeta dzieciństwo i lata młodości spędził na Litwie. Często mówił, że jest ostatnim obywatelem Wielkiego Księstwa Litewskiego należącym do kultury polskiej i języka polskiego. W swej twórczości wielokrotnie wracał do magicznej atmosfery pięknego żmudzkiego zaścianka. Najsłynniejszym utworem poświęconym dziecięcym wspomnieniom jest powieść „Dolina Issy”

Szetejnie - wspomnienia z dworu nad Niewiażą
W Szetejniach nad Niewiażą, w samym centrum Litwy, na granicy Żmudzi i Auksztoty 30 czerwca 1911 roku urodził się Czesław Miłosz, jako pierworodny syn Aleksandra Miłosza i Weroniki z Kunatów. Szetejnie były majątkiem folwarcznym należącym od połowy XVIII w. do rodziny Syruciów - z których wywodziła się babka poety ze strony matki - Józefa Kunat z Syruciów. Jeśli było wówczas gorące lato, to zapewne na dworze pachniało skoszonymi łąkami. Soczyste wcześniej trawy i polne kwiaty schły położone zamaszystymi cięciami kosy. Oto jak poeta zapamiętał z dzieciństwa wygląd dworku dziadków, w którym mieszkał do 1913 r., a który później - już podczas studiów w Wilnie - odwiedzał w trakcie letnich wakacji:

„Dwór był murowany. Czy też - z drzewa, lecz podmurowany […]. Ganek z kolumienkami […]. Najpierw był przedsionek […]. Następnie wchodziło się do środka - to była właściwa sień. Na prawo był salon; a właściwie dwa tak zwane salony. […] Stał tam fortepian, były meble pokryte pokrowcami […]. Jeden był salon, a drugi salonik, w stylu chyba empire. […] Na lewo wchodziło się do sali jadalnej, gdzie była ta ceratowa kanapa, o której pisałem w »Dolinie Issy«. […] To była jadalnia, niemożliwa do życia w zimie, zamykana. […] Dalej, za tą jadalnią, był pokój niby gościnny […], a dalej pokój z biblioteką.” 
[Źródło: Fiut A., „Rozmowy z Czesławem Miłoszem”]

Wieś Szetejnie składa się z zaledwie kilku domów, których zabudowa rozciąga się równolegle do drogi w kierunku Kiejdan. Z rodzinnej posiadłości dziadków poety niewiele pozostało. W latach 60. XX w. dwór rozebrano, przeznaczając teren dawnego majątku na kołchoz. W odrestaurowanym spichlerzu, jedynym zachowanym budynku z dworskiej zabudowy, otwarto w 1999 r. Centrum Kultury im. Czesława Miłosza. Na teren dawnego folwarku Miłoszów z głównej drogi kierują charakterystyczne drewniane drogowskazy. Na terenie dawnego dworskiego parku ustawiono szereg drewnianych rzeźb nawiązujących do różnych miejsc i epizodów opisanych w powieści „Dolina Issy”. 

Chrzest w Opitołokach czy w Świętobrości?
Pięć kilometrów od Szetejni znajduje się wieś Opitołoki, niegdyś żmudzkie miasteczko z dworem, folwarkiem i kościołem. Czesław Miłosz przez wiele lat uważał, że w tym kościele został ochrzczony. W swym poemacie „Gdzie wschodzi słońce i kędy zapada” przedstawiał to w krótkich słowach: „Chrzest otrzymałem, wyrzekłem się diabła w parafii Opitołoki kiejdańskiego powiatu”. Tymczasem, gdy w 1992 r. noblista po raz pierwszy od 52 lat odwiedził rodzinne strony, dowiedział się, że został ochrzczony w kościele filialnym w Świętobrości należącym do tej samej parafii. W kościele w Opitołkach wzięli zaś ślub rodzice Miłosza. Wydarzenie to mające miejsce w 1909 roku wspomina w swoich pamiętnikach Aleksander Burhardt, który był jego uczestnikiem:

„[…] Zabawa oczywiście trwała całą noc, do białego rana. Do tańca przygrywała wcale niezła orkiestra żydowska z Kiejdan, z werwą grająca walce, kontredanse, mazury, polki, węgierki i krakowiaki, a my tańczyliśmy do siódmego potu, zmieniając sztywne kołnierzyki co godzina, wypijając wiadrami lekki kruszon, wspaniały kwas chlebowy i cytrynowy […]. Pamiętam, że ślub dawał miejscowy proboszcz, pół-Litwin, marnie mówiący po polsku. W czasie kolacji weselnej zabrał głos i patetycznym tonem wzniósł toast na cześć państwa młodych […].”  

Barokową świątynię Piotra i Pawła ufundował w 1635 r. Piotr Szuksztyn, sędzia żmudzki. Odnowiony na początku XX w. trójnawowy kościół cechuje strzelista, czterokondygnacyjna wieża z ozdobnym hełmem. Na przykościelnym cmentarzu znajdują się liczne nagrobki tutejszych ziemian, najstarsze z przełomu XIX i XX w. Kilkaset metrów od kościoła w kierunku wschodnim znajduje się neorenesansowy pałac ostatnich właścicieli tutejszego majątku rodziny Zabiełłów. Budowla zachowaną bryłę uzyskała około 1900 r., w wyniku przebudowy poprzedniej rezydencji przeprowadzonej przez Karola Zabiełłę, ostatniego dziedzica Opitołek.

Kiejdany - miasto Radziwiłłów i Miłosza
Kiejdany to liczące dziś 30 tys. mieszkańców miasteczko, w czasach Miłosza było centrum administracyjnym i handlowym regionu. Jeździło się tu do żydowskich sklepów po naftę, mydło i śledzie. Przyszły pisarz w jednym ze swoich utworów wspomina, że z górnych okien świrna (dawne określenie spichlerza) patrzył na dalekie wieże kiejdańskiej fary. Ta najstarsza świątynia miasta - gotycki kościół św. Jerzego z 1403 r. - wznosi się na wysokiej górze na przeciwległym brzegu Niewiaży. We wnętrzu znajdują się m.in. figury świętych Kazimierza i Stanisława, przeniesione z kościoła w Opitołkach. W miasteczku przetrwał również okazały renesansowy kalwiński zbór z XVII w., gdzie spoczywają doczesne szczątki książąt Radziwiłłów. W krypcie pod ołtarzem w cynowych sarkofagach leżą kolejno: Krzysztof Piorun Radziwiłł, Janusz Radziwiłł oraz zmarłe w dzieciństwie rodzeństwo Janusza: Stefan, Jerzy, Elżbieta i Mikołaj. 

Władze miasta upamiętniły Czesława Miłosza, nadając jednej z ulic biegnących nabrzeżem jego imię. W Muzeum Regionalnym znajduje się ekspozycja poświęcona poecie, a jeszcze za życia w 1990 r. przyznano mu tytuł honorowego obywatela Kiejdan. Nad rzeką umieszczono też metalowe krzesło -  Milošofonas - upamiętniające Miłosza.

Dość dobrze zachował się dawny układ urbanistyczny starego miasta sięgający czasów XVII w. Co prawda, po zamku Radziwiłłów nie ma właściwie śladu, nie ma go nawet po pałacu Czapskich, który wzniesiono na jego fundamentach. Przetrwały natomiast cztery z dawnych miejskich rynków. Najstarszy z nich to Rynek Stary, przy którym stoją domy dawnych szkockich rzemieślników z charakterystycznymi szczytami. W centrum ustawiono pomnik upamiętniający zawarcie Układów Kiejdańskich w 1655 r. Porozumienie to w Rzeczpospolitej było traktowane jako zdrada, odmienne spojrzenie jednak mają litewscy historycy. Na kolejnym z placów miejskich - Rynku Żydowskim - zachowały się budynki dwóch synagog. Architektoniczną perełką Kiejdan jest drewniany barokowy kościół św. Józefa z początku XVIII wieku.

Dolina Niewiaży - Dolina Issy
Łatwo odnaleźć podobieństwa literackiej doliny zmitologizowanej rzeki Issy do rzeczywistej doliny Niewiaży. Rzeka nadal płynie tu tak sennie, jak sto lat temu, w czasach, gdy przebywał tu młody Czesław. Jednym z opisanych w powieści epizodów jest ten, który dotyczy historii grzesznicy Magdaleny. Prototypem jej była rzeczywista postać Barbary Rybaczewskiej, młodej gospodyni księdza ze Świętobrości (gdzie poeta został ochrzczony). Parafianie byli przekonani, że gospodynię i księdza łączyła grzeszna miłość. Skończyło się samobójstwem dziewczyny. Rzecz działa się w 1920 r. Pochowana przez księdza po katolicku, spoczęła na skraju cmentarza, jednak po śmierci nie dawała spokoju tym, którzy ją obmawiali. Tak bardzo naprzykrzała się ludziom w nocnych marach, że zaczęto myśleć, iż była upiorem i postanowiono odkopać zwłoki, przebić jej pierś ciosanym z osiny wielkim kołkiem i na powrót pochować. Podobno nigdy już nie straszyła.

W pobliżu Muzeum Miłosza w Szetejniach, pośród drzew stoi drewniana rzeźba jednej z najbardziej tragicznych postaci w „Dolinie Issy” - Magdaleny vel Barbary, autorstwa Algimantasa Sakalauskasa. 

Wilno Miłosza
„[…] Wilna nie da się wyeliminować z dziejów kultury polskiej, a to ze względu na Mickiewicza, na Filomatów, Słowackiego, Piłsudzkiego. […]”. Tak pisał Czesław Miłosz w jednym ze swoich listów, będąc już na emigracji. 

Okres wileński poety to nauka w I Państwowym Gimnazjum Męskim im. Króla Zygmunta Augusta (1921-1929) oraz studia na Wydziale Prawa i Nauk Społecznych na Uniwersytecie Stefana Batorego (1929-1934) (przeczytaj więcej). Ważny wileński adres Miłosza to też Podógórna 5, to tutaj mieszkała jego rodzina i przez czas nauki w gimnazjum również on sam, a także Arsenalska 6, gdzie jak po latach wspominał u innych swoich krewnych czuł się jak w domu. Po studiach Czesław Miłosz podjął pracę w rozgłośni Polskiego Radia w Wilnie, ostatecznie jednak w 1937 r. za „lewicowe poglądy” został wydalony z redakcji i wkrótce opuścił miasto, przenosząc się do Warszawy. Opisy Wilna w twórczości poety bywają często sprzeczne. Fakt, że miasto - dawna wspaniała barokowa stolica - w tamtych czasach było zaniedbaną prowincją. W 1933 r. Miłosz jako student napisał esej do czasopisma młodych literatów „Żagary” - spotkania literatów odbywał się w Celi Konrada na ternie klasztoru Bazylianów (przeczytaj więcej  oraz notkę i Celi Konrada). Pisał m.in tak: „Wilno, piękne i ponure miasto północne. Przez okno widać bruk wyboisty, kałuże i kupy nawozu. Dalej - poszczerbiony mur i drewniane płoty. W centrum miasta psy gryzą się na środku ulicy i żadne auto ich nie spłoszy. Biedna stolica!” Jednak już w innym utworze po latach wspomina: „Miasto było ukochane i szczęśliwe, zawsze w czerwcowych piwoniach i późnych bzach, pnące się barokowymi wieżami ku niebu”.

W Wilnie Miłosz mieszkał przez pewien czas w domu przy ul. Ludwisarskiej 1. Pamięć o nobliście upamiętniono w południowej części starówki w pobliżu zrekonstruowanych miejskich murów. Liczące 60 kamiennych schodków zejście między dwiema wileńskimi ulicami Maironio (dawniej ul. św. Anny) i Bokšto (pol. Baszta) otrzymało nazwę Schody Miłosza, które odsłonięto jesienią 2016 r. Na niektórych ze schodków wykuto cytaty, w języku polskim i litewskim,  pochodzące z twórczości poety. W 1936 r. w domu przy Zaułku Literackim Czesław Miłosz wynajmował pokój. Wchodziło się tam przez ciężką, dębową bramę, nabijaną metalowymi guzami (której już nie ma) i dalej na prawo klatką schodową na piętro. Na murze jest swoista galeria graffiti twórców związanych z Wilnem - tzw. Ściana Literatów. Wśród wielu tabliczek (z Polaków są również Mickiewicz, Słowacki, Kraszewski i Gałczyński) jest również ta poświęcona Miłoszowi.  

Granitowa tablica upamiętniająca sławnego absolwenta znajduje się również na terenie Uniwersytetu Stefana Batorego (obecnie Uniwersytet Wileński). Miłosz podjął studia na polonistyce, ale po dwóch tygodniach przeniósł się na prawo, z którego otrzymał dyplom. Wielokrotnie później pytany o powody, dla których zmienił kierunek studiów, nigdy nie udzielił jasnej odpowiedzi. Biografowie pisarza snują przypuszczenia, że być może powodem była młodzieńcza miłość do niejakiej Jadwigi (studentki prawa)… Podczas studiów mieszkał w domu akademickim zaprojektowanym przez Aleksandra Kodelskiego (przeczytaj więcej), usytuowanym zresztą vis-à-vis, gimnazjum, do którego wcześniej uczęszczał. Czesław Miłosz w „Dykcjonarzu wileńskich ulic”, wspomina też inne ważne dla niego miejsca: ulica Portowa, którą chodził do gimnazjum, kościół św. Jerzego, redakcja „Słowa” u zbiegu Zamkowej i Królewskiej, kawiarnia Rudnickiego, sklep Sory Kłok przy Niemieckiej, a także wijącą się wzdłuż Antokolu Wilię, miejsce niedzielnego odpoczynku, kościół świętego Jerzego. W poemacie „Miasto bez imienia”  przywołuje kościoły świętych Piotra i Pawła oraz świętego Kazimierza, a w innym wierszu, opublikowanym w 1985 w Paryżu, też i dzwony innych wileńskich kościołów:

„ A wtedy dzwony. U Świętego Jana, 
 U Bernardynów, u Świętego Kazimierza, 
 I w Katedrze i u Misjonarzy, 
 U Świętego Jerzego, u Dominikanów, 
 U Świętego Mikołaja, u Świętego Jakuba. 
 Dużo dzwonów. Jakby ręce ciągnąc za sznury 
 Uroczysty gmach nad miastem budowały”

Tych wileńskich miejsc - przez Miłosza wspominanych - jest więcej, ale już nie miejsce a postać – wileńskiego smoka trzeba jeszcze przywołać, tak jak wspominał go Miłosz – bazyliszka spod Bakszty, za którym przez miasto ciągnął się wielki pochód.

Druja i Przydrujsk - Miłoszowie w Polskich Inflantach
Opowieść o polskim nobliście zakończymy na pograniczu łotewsko-białoruskim, w dawnych Polskich Inflantach. Rodzina Miłoszów miała silne związki z tymi terenami. Ojciec poety Aleksander urodził się w Rydze i uzyskał dyplom inżyniera w zakresie budowy dróg i mostów tamtejszej politechniki. A według rodzinnego przekazu jeden z dalekich przodków, niejaki Artur Miłosz, miał brać udział w bitwie pod Kircholmem w 1605 r. Jest pewne, że Miłoszowie posiadali rozległe majątki nad Dźwiną w rejonie Druji oraz na przeciwległym brzeg Dźwiny w Przydrujsku. Czesław w okresie wakacji odwiedzał tutaj swoich kuzynów. O swych krewnych i nabyciu tutejszych dóbr ziemskich wspomina pisarz w książce „Szukanie ojczyzny”:

„[…] Józef Miłosz, urodzony gdzieś przed 1790, wyruszył na wschód i wstąpił na służbę u książąt Sapiehów. Tutaj służył w administracji i pracowitością, rzetelnością, jak i innemi dodatkowymi cechami zdobył u Ks. Sapiehy zaufanie i bezgraniczną wiarę.[…] Wedle ukazu carskiego Sapieha nie chcąc przyjąć poddaństwa rosyjskiego, był zmuszony wyprzedać swe majątki. Miłosz, któremu Sapieha nie miał powodów nie ufać, zaproponował że wyprzeda majątki według ustalonego klucza, za co otrzymał darowiznę upozorowaną aktem kupna […]”

Miłoszowie od 1824 r. do czasów rewolucji październikowej byli właścicielami wielkiej fortuny, rozlicznych dóbr po obydwu stronach rzeki Dźwiny, które od stuleci były w posiadaniu Sapiehów. Dziś Przydrujsk to łotewska osada graniczna, położona na prawym brzegu Dźwiny. Pierwotnie stanowiła przedmieścia Druji - miasteczka znajdującego się obecnie po stronie białoruskiej. W czasie II Rzeczpospolitej wzdłuż Dźwiny przebiegała polsko-łotewska granica. Nad drewnianą zabudową miejscowości już z daleka dominuje bryła kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny z połowy XVIII w. (przeczytaj więcej). Przy drodze wjazdowej do osady znajduje się druga świątynia fundacji Sapiehów - Cerkiew Mikołajewska powstała w latach 70. XVIII w. jako świątynia unicka. Zaś Druja, licząca niespełna 1,5 tys. mieszkańców, to białoruska wieś, do 1939 r. była miasteczkiem granicznym w II Rzeczpospolitej. Ze względu na swe położenie, według niektórych przedwojennych polityków i ekonomistów, miała stać się dla Polski „drugą Gdynią”. Projekt był z góry skazany na niepowodzenie i miał głównie propagandowy charakter. Najbardziej okazałą budowlą miejscowości jest XVII-wieczny dawny zespół klasztorny Bernardynów z kościołem Świętej Trójcy ufundowanym przez Kazimierza Lwa Sapiehę.