1840

ok. 21 ha (cześć z nagrobkami w języku polskim ok. 13 ha)

Nagrobek Jana Batteignera i Aleksego Brojakowskiego

Cmentarz Mikuliniecki założono dość późno, ok. 1840 r. . Wcześniej nekropolia miejska była ulokowana na granicy miasta, przy pobazyliańskiej cerkwi. Przykościelny cmentarz miał tam istnieć od roku 1718 . Możemy przypuszczać, że znajdujący się przy świątyni, umiejscowiony zgodnie z zapisami reformy józefiańskiej wymagającej wyprowadzenia cmentarzy poza obszar miasta, mógł zyskać rangę cmentarza miejskiego   . Zwłaszcza że cesarskie rozporządzenie nakazywało tworzenie wspólnych cmentarzy dla różnych obrządków chrześcijańskich. Pod tym względem przepisy zmieniły się w połowie wieku XIX, jednak szczególnie w mniejszych miejscowościach utrwaliła się tradycja wspólnego cmentarza. Wybrana lokalizacja mogła być kompromisem, w końcu chowanie na nim nie oznaczało pochówku na psiej ziemi z dala od kościoła.
 
Cmentarz Mikuliniecki zaznaczono na pierwszej mapie Tarnopola wykonanej przez Barona Antona von Posarelli w 1797 r.  . Był dość dużym założeniem. Blicharski cytuje ks. Gustawa Filhausera, który opisał cmentarz na początku XX w.: „Pozarastane zielskiem i korzeniami grobowcem rozsypane po całej murawie odłamki krzyżów, cokoł kamiennych, figur i nawet kości., wszystko to świadczy dobitnie, że to stary cmentarz, na którym już więcej nikogo nie chowają. Powalone pomniki noszą ślady wandalskich rąk. Płyty marmurowe wyłupane” . Blacharski kontynuuje opis, pisząc o licznych nagrobkach pochodzących jeszcze z XVIII w. Wśród osób pochowanych wymienia ks. dziekana Michała Bilińskiego, proboszcza cerkwi grekokatolickiej, i ks. Petra Bilińskiego, który był proboszczem w Dołżance. Szczególną uwagę poświęca pomnikowi hr. Leonarda Starzeńskiego (zm. 29 VIII 1809). Pomnik, znany z odrysu wykonanego przez inż. Wiktora Bauera z lat 1932-1933, miał formę wysokiego obelisku na cokole  . Znajdował się na nim napis: „D.O.M. Tu leży Syn Ojczyzny za nią poniósł rany, za jej całość., pomyślność tu jest pochowany, ta ziemia go nosiłam dzisiaj zwłoki kryhje, choć umarł, pamięć jego u Polaków zyje”. Z relacji ks. Filhausera z 1906 roku dowiadujemy się również o 21 płytach nagrobnych upamiętniających zmarłych jezuitów. W roku 1929 udało się odnaleźć ich tylko 4. Cmentarz nie był jednak całkowicie wyłączony z użytku. W roku 1916 pochowano na nim znanego folklorystę o. Petra Stepanowicza Bilinskiego (Петро Степанович Білинський)  W tym czasie opiekujący się kościołem ojcowie redemptoryści rozpoczęli porządkowanie przyległego cmentarza. Próbowali też postawić ogrodzenie, było ono jednak sukcesywnie dewastowane i ostatecznie zrezygnowano z naprawiania go. W tym czasie kościół, dzięki pracy misyjnej oraz znajdującej się kopii cudownego obrazu Matki Boskiej Tarnopolskiej, stał się ważnym lokalnym miejscem kultu . W 1932 r. na terenie cmentarza wystawiono (mimo oporu lokalnych władz) kaplicę , niezwiązaną jednak z funkcjami cmentarnymi. Znajdował się na niej napis „Отці І. С. В. Ізбавителя збудували цю каплицю у 200-літню річницю основания чина (1732-1932)” . Cmentarz oraz kościół przetrwały do 1962 r. . W maju tego roku przystąpiono do wyburzenia kaplicy i dzwonnicy, następnie bezskutecznie próbowano wysadzić w powietrze kościół. Wszystko to odbywało się przy milczącym sprzeciwie wiernych .
 
Według Czesława Blicharskiego miasto zakupiło teren pod nowy cmentarz w 1840 r., nie podaje on jednak źródła tej informacji . Być może wykorzystał zapis z wydawnictwa „Nasze wiadomości” z 1906 r., w którym jest mowa o tym, że „w roku 1840, kiedy miasto zakładało nowy cmentarz, jezuici zakupili polankę i obsadzili ją dookoła topolami” . Wpis ten odnosi rok 1840 do kwatery jezuitów, informując jedynie, że działo się to w tym samym czasie, kiedy zakładano cmentarz. Ten mógł powstać jednak wcześniej. Częściowo może wskazywać na to data śmierci, wyryta na pomniku nagrobnym Michaela Janischa   – luty 1839 r.. Natomiast data następnego pochówku znana z pomnika nagrobnego to rok 1841. Data 1839 może sugerować, że cmentarz został założony jeszcze przed 1840 r., za to w tym roku może zdecydowano o zamknięciu starego cmentarza. Na tej podstawie datę uruchomienia nowej nekropolii można przesunąć na 1838 lub przełom 1838 i 1839 r., co ze względu na zimowy okres wydaje się mniej prawdopodobne. Należy jednak pamiętać, że nagrobek Janischa jest jedynym z datą przed 1840 r., ponadto w inskrypcji na pomniku wspomniana jest jeszcze dwójka małych dzieci zmarłych w 1841 r. Nie można więc wykluczyć, że zdecydowano się albo wraz z nimi upamiętnić Michaela Janischa, który nie został pochowany na cmentarzu Mikulinieckim, albo jego zwłoki przeniesiono do nowego rodzinnego grobowca. To ostatnie rozwiązanie było jednak rzadkie i wydaje się zdecydowanie mniej prawdopodobne. Zarówno stary, jak i nowy cmentarz chrześcijański sąsiadowały z cmentarzami żydowskimi . Naturalnym wydaje się, że oba były przenoszone w tym samym czasie . Wiemy o pochówkach na nich jeszcze w roku 1839. Wówczas w kwaterze jezuickiej pochowano trzech zakonników, a na starym cmentarzu żydowskim spoczął wybitny pisarz i działacz społeczny Karol Perl, który zasłynął walką z chasydyzmem. Mimo to te pochówki mogły mieć miejsce niezależnie od utworzenia nowych cmentarzy. Jezuici nie mieli jeszcze swojej kwatery, a Perl był na tyle ważną postacią, że  pochowanie go na starym cmentarzu wydaje się naturalne.
 
Niezależnie jednak od tego, kiedy dokładnie założono cmentarz Mikuliniecki, pierwsze pochówki na nim pochodzą już z lat 40. XIX w. Najstarsze, z okresu do 1845 r., odnajdujemy w jego obecnie centralnej części – ulokowane są w sektorze oznaczonym jako 4a i 4b. Poza jednym wyjątkiem nie przekraczają tej granicy. Oddalenie najstarszej części cmentarza od drogi mikulinieckiej – po jej drugiej stronie usytuowano cmentarz żydowski – pozwala sądzić, że od początku zakładano rozwój cmentarza właśnie w kierunku traktu. Bezpośrednim powodem przeniesienia cmentarza był pożar, który strawił Tarnopol w 1832 r. Spłonął wtedy dawny drewniany kościół bazylianów . Kilka lat później zastąpiono go nowym. Z XX w. pochodzi informacja, że „wielką część kamieni grobowych użyli Rusini na ciosy przy budowie dzwonnicy”. Lokalizacja cmentarza na rozwijających się przedmieściach nie do końca była zgodna z prawem. Nekropolia mogła tez zostać częściowo zniszczona w wyniku prac budowlanych, wreszcie – mogła być zbyt mała. Zapewne również lokalizacja cmentarza miejskiego przy greckokatolickiej cerkwi mogła być trudna do zaakceptowania dla części mieszkańców.
 
W latach 60. XIX w. pojedyncze pomniki stawiano w sektorach 6c-6e, z połowy lat 70. pochodzi większość większość zachowanych pomników z sektorów 5c i 6e. Z drugiej połowy tego dziesięciolecia pochodzą pojedyncze pochówki z sektorów 3 i 4. Natomiast nowe były lokowane przede wszystkim w sektorach 5a, 5b, 5c i 6e. W tym okresie zintensyfikowano również pochówki w dalszej części cmentarza, czyli w sektorach 5d i 5e oraz 6d. Na wojskowej mapie Galicji i Bukowiny z lat 1861-1864 widzimy ówczesny kształt cmentarza. Obok kaplicy  zaznaczono także drugi budynek, być może jest to widoczny na późniejszych fotografiach budynek dozorcy  . Ponieważ zaznaczona jest na nim kaplica możemy przyjąć, że mapa oddaje układ cmentarza z lat 60 wieku XIX. Jest on stosunkowo niewielki, wydaje się, że odpowiada obecnym sektorom 4-6, może również 3.
 
Na początku lat 80. XIX w., poza pojedynczymi pochówkami we wcześniejszych sektorach, znacznie więcej nowych grobów pojawia się sektorach 6b, 6c. Pojedyncze pochówki można też znaleźć w sektorach 9a i 10a, a więc na ternie który, prawdopodobnie wcześniej znajdował się poza obrębem cmentarza. Jak widać, cmentarz zapełnił się i trzeba było rozszerzyć jego granice. W drugiej połowie lat 80. i 90. pomniki były stawiane przede wszystkim w sektorach 9a, 9b i 10a, a także w 10b i 10c. Natomiast w drugiej połowie lat 90. zaczęto wykorzystywać również sektory 1a, 1b, 2a, 2b, 3a oraz 7a. Widać również intensyfikację pochówków w najstarszej części cmentarza (cztery zachowane pomniki). Wiąże się to prawdopodobnie ze starzeniem się tej części nekropolii – można przypuszczać, że w miejsce dotychczasowych, zapewne zapomnianych i nieposiadających trwałych pomników mogił, zaczęły się pojawiać nowe.
 
Na początku XX w. zaczęto wykorzystywać sektory 1b-1e, pierwsze pomniki pojawiają się w sektorach 1f i 1g, a kolejne w 2a i 2b. Jednak sektor 1f oraz 2b, 2c i 3c zaczynają być szerzej wykorzystywane w latach 1906-1910. Z tamtych czasów pochodzi opis ks. Gustawa Filhausera: cmentarz był „położony na pobliskim wzgórz. Widok stąd piękny na całą panoramę Tarnopola” . W 1910 r. doszło do dewastacji cmentarza – powyrywano drewniane krzyże, ostrzelano fotografie m.in. z grobu Kichnera, zniszczono nagrobek powstańców . Natomiast najwięcej pomników z lat 1911-1915 zachowało się w sektorach 1g, 1h, przybywało ich także we wcześniej zajmowanych sektorach, m.in.: 2c, 2d, 2f, 2g, 3c, 3d, 3e, 4a, 4b, 4e, 5a, 6a, 6b, 11a. Zauważył to korespondent „Kuriera Lwowskiego”, który w roku 1917 napisał o „niemal kilkukrotnym powiększeniu cmentarza” . Z tego okresu pochodzi kwatera wojenna żołnierzy austriackich założona na obrzeżach ówczesnej nekropolii. Przez następne 5 lat większość pochówków miała miejsce w sektorach 2e, 3d, 8a, 8b. Po roku 1921-1925 wykorzystywano także sektor 5c i 9b, pierwsze pomniki pojawiły się w sektorach 12a-b, a w latach 1926-1930 w sektorach 5d, 10c, 11a. Jednak duża część nagrobków została postawiona też w innych, zajętych już regionach. W roku 1929 rada miejska dokupiła kolejną parcelę, poszerzając już i tak wykorzystywany na potrzeby cmentarza teren. Jak zauważa Blicharski, w ten sposób rada „sformalizowała żywiołowy „rozwój” cmentarza na mikulinieckiej górce. Brak wcześniejszej decyzji Rady Miejskiej spowodował przekopywanie starych grobów już po upływie 2-3 lat” . W tym samym roku do kwatery wojennej przeniesiono żołnierzy poległych w latach 1918-1919. Kwatera ta została zniszczona po II wojnie światowej . Rozproszenie lokalizacji pomników widoczne jest również w latach 1930-1935, trudno wówczas dostrzec wyraźną dominację poszczególnych sektorów. Stosunkowo dużo pomników pojawiło się w sektorze 5d, a także w sektorach już istniejących. Wykorzystywano zapewne zarówno opuszczone groby, jak i zwiększyła się gęstość pomników. W tym czasie na cmentarzu dochodziło do konfliktów na tle narodowościowym . W ostatnim okresie, przed II wojną światową – lata 1936-1939 – w sektorze 11a wzrosła liczba pochówków. Natomiast najwięcej grobów z okresu drugiej wojny światowej znalazło się w sektorach 3-6. Okres powojenny przynosi zaś dalszy intensywny rozwój nekropolii.