Jan Polak (ok. 1440-1519), znany również jako Johannes Polonus lub Polack, był wybitnym malarzem późnogotyckim i wczesnorenesansowym, którego działalność artystyczna według najczęściej przyjmowanej koncepcji łączyły tradycje malarstwa krakowskiego z niemieckimi. Choć jego życie pełne jest zagadek, pozostaje jedną z istotnych postaci dla zrozumienia sztuki przełomu XV i XVI wieku w Europie Środkowej.

Pochodzenie i wczesne lata

Tradycyjni przyjęta koncepcja przyjmuje, że Jan Polak prawdopodobnie urodził się w Krakowie, choć brak jest jednoznacznych dokumentów potwierdzających jego wczesne życie. Imię „Jan” oraz nazwisko „Polak” mogą wskazywać na jego polskie korzenie, choć w Niemczech nazwisko Polack było również stosunkowo popularne i również mogło być tłumaczone na łacinę jako Polonus, a tak artysta był określany. Niemieccy badacze tacy jak C. Glaser i dr Ernest Buchner (1892-1962), uznali, że początki jego kariery artystycznej są związane z Krakowem. Nie ma jednak co do tego pełnej zgody, teorię tę podważyła na początku XXI wieku Sabine Rosthal. Koncepcja dotycząca krakowskiego rodowodu artysty ugruntowana została za sprawą Ernesta Buchnera, który nota bene stworzył pierwszą próbę katalogu prac artysty. Wcześniej, w 1908 roku, Michael Hartig (1878-1960) odkrył w księgach opactwa w Weihenstephan wzmiankę  o artyście Janie Polaku, którego udało powiązać się z powstałym tam ołtarzem. Wszystkie pozostałe prace identyfikowane jako dzieła Jana Polaka, a współcześnie coraz częściej jako dzieła warsztatu Jana Polaka, są powiązane z nim na zasadzie podobieństw stylistycznych. To one tez doprowadziły do wskazania krakowskich korzeni artysty, na zasadzie podobieństw między innymi do obrazów z ołtarza głównego dawnego kościoła dominikanów w Krakowie. Tak więc według badaczy odwołujących się do tych ustaleń Jan Polak mógł być jednym z artystów pracujących przy tworzeniu tzw. „krakowskiej szkoły malarskiej” w drugiej połowie XV wieku. Przypisuje się mu autorstwo anonimowych obrazów z kościoła św. Idziego w Krakowie, które charakteryzują się precyzyjnym realizmem i ekspresyjnością, typowymi dla jego późniejszych dzieł. Wspomniana wcześniej Sabina Rothal sugeruje, że Jan Polak mógł być związany z Monachium lub jego okolicami, gdzie mógł także odebrać swoje wykształcenie. Zwraca uwagę na fakt, że nazwisko „Polack” było używane w Bawarii niezależnie od powiązań z Polską, a artysta wykazywał wpływy malarstwa niderlandzkiego, francuskiego i górnoreńskiego. Niewątpliwie styl jego, a właściwie jego warsztatu, w tym wpływ niderlandzkiego realizmu i zastosowanie innowacyjnych technik malarskich, wskazuje na artystę o szerokich horyzontach. Jednak brak jednoznacznych dokumentów potwierdzających jego pochodzenie sprawia, że analiza jego genealogii pozostaje w dużej mierze spekulacyjna.

Wyjazd do Niemiec

Koncepcja przyjmująca polskie korzenie artysty wyjaśnia również jego pojawienie się w Monachium. Około 1475 roku Jan Polak miał trafić się do Monachium, co mogło być związane z „weselą w Landshucie” - ślubem Jadwigi Jagiellonki, córki Kazimierza Jagiellończyka, z księciem bawarskim Jerzym Wittelsbachem. Przypuszcza się, że Polak mógł być częścią polskiego orszaku królewskiego lub został zauważony przez niemieckich patronów jeszcze w Krakowie.  Pierwsze wzmianki o Polaku pochodzą z 1482 roku, kiedy to został zarejestrowany w monachijskich księgach podatkowych jako malarz prowadzący warsztat w „wewnętrznej części miasta Petri”. Brak wcześniejszych dokumentów uniemożliwia ustalenie jego nauczycieli czy okresu nauki, ani potwierdzenia jego pochodzenia. O  jego pozycji w monachijskim  środowisku najpełniej świadczy to, że w latach 1493-1519 aż czternastokrotnie pełnił funkcję przewodniczącego monachijskiego cechu św. Łukasza, a także otrzymywał prestiżowe zamówienia od domu książęcego Wittelsbachów, a także kościołów i klasztorów w Monachium i jego okolicach, a wreszcie i od władz miasta Monachium m.in.  niezachowane malowidła ścienne na bramach miejskich czy dekoracje okolicznościowe. Wiadomo też, że artysta był żonaty z córką monachijskiego malarza witraży Martina, a jego warsztatowi przypisuje się niekiedy też projekty witraży. 

Niewątpliwie ostatnie dziesięciolecie jest okresem największej aktywności twórczej artysty, który później zdaje się malować mniej, więcej prac zlecając swojemu warsztatowi. Niewątpliwie był on nie tylko zdolnym artystą, ale i sprawnym przedsiębiorcą, który potrafił z powodzeniem zarządzać dość dużym warsztatem.  Nadmienić należy, że praktyka taka była w tym czasie powszechna, wiele dzieł, które funkcjonują jako prace jednego artysty realizowane były przez zespół twórców. Oczywiście do mistrza należała najważniejsza część prac, jego stylowi musieli się też zazwyczaj podporządkować inni twórcy, a bez wątpienia tak było właśnie w warsztacie Jana Polaka. Niewątpliwie w sensie koncepcyjnym i kluczowych elementów są to dzieła mistrza, ale powstające z udziałem innych twórców - uczniów i czeladników. Mistrz zazwyczaj wykańczał kluczowe, a więc centralne elementy kompozycji, a także twarze najważniejszych postaci. Pozostali twórcy realizowali prace przygotowawcze, ale też malowali niektóre detale czy mniej istotne partie obrazu, stąd niekiedy różnorodność oraz odmienna jakość wykonania w ramach jednego obrazu.  Tutaj też trzeba oddzielić je od dzieła, które mają stricte warsztatowy charakter, a więc wykonywane są przez warsztat, ale przez współpracowników. 

Obecnie warsztatowi artysty przypisuje się około 90 dzieł, jednak w przypadku części z nich owa atrybucja budzi poważne wątpliwości, nie wszystkie z nich też zachowały się do naszych czasów. 

Specyfika twórczości Jana Polaka

Styl Jana Polaka charakteryzuje wyrazisty realizm, który w niektórych pracach przechodzi w brutalny naturalizm. Postaci przedstawiane przez artystę są pełne dynamiki, ekspresji i emocji, co czyni jego dzieła szczególnie poruszającymi. Charakterystyczną cechą jego twórczości jest dbałość o szczegóły w ukazywaniu anatomii ludzkiego ciała, co widać zwłaszcza w dramatycznych scenach męki Chrystusa, takich jak Ukrzyżowanie z kościoła franciszkanów w Monachium.

Polak często eksponował fizyczne cierpienie postaci, przedstawiając umęczone ciała z anatomiczną precyzją - od smug krwi po realistyczne rany i wykrzywione bólem twarze. Takie podejście do realizmu wykraczało poza kanony dekoracyjności i idealizacji, zbliżając się do naturalizmu, który miał na celu oddanie surowej prawdy o ludzkiej kondycji.

Ekspresja jest kluczowym elementem stylu Polaka. Jego postaci wydają się niemal „wybuchać” emocjami - od głębokiej rozpaczy Madonny w scenach pasyjnych po wściekłość i brutalność żołdaków grających w kości pod krzyżem. Ruch i gesty postaci w jego kompozycjach są często dynamiczne, wyraziste i pełne napięcia. Polak nie unikał przedstawiania postaci w ekstremalnych pozach, co podkreślało dramatyzm scen biblijnych.

Jednym z przykładów tej dynamiki jest przedstawienie dwóch łotrów ukrzyżowanych obok Chrystusa w ołtarzu z kościoła franciszkanów. Ich ciała są wygięte i powykrzywiane w sposób, który nie tylko sugeruje fizyczne cierpienie, ale również wzmacnia emocjonalny ciężar sceny.

Inspiracje flamandzkie i norymberskie

Polak czerpał inspiracje od flamandzkich mistrzów, takich jak Rogier van der Weyden czy Dirk Bouts. W jego dziełach widoczne są typowe dla flamandzkiego malarstwa elementy, takie jak bogate detale kostiumów, tkanin i akcesoriów oraz malarskość pejzaży. Typowe dla Polaka były też „scenograficzne” tła jego obrazów - skaliste krajobrazy, pełne szczegółów architektury czy tłumy anonimowych postaci.

Równocześnie artysta pozostawał pod wpływem norymberskich twórców, takich jak Hans Pleydenwurff czy Michał Wohlgemuth. Jego kompozycje charakteryzują się jednak większą dynamiką i emocjonalnym napięciem niż dzieła norymberskie. O ile Pleydenwurff przedstawiał sceny z dystansem i powagą, Polak eksponował dramatyzm i chaos, nadając swoim pracom unikalny charakter.

Symbolika i brutalność

Jednym z wyróżniających elementów twórczości Polaka była skłonność do eksponowania brutalnych aspektów scen biblijnych. W jego obrazach można dostrzec zarówno wpływy średniowiecznego mistycyzmu, jak i nowego, renesansowego zainteresowania ludzkim ciałem. Takie podejście najlepiej ilustrują szczegóły postaci negatywnych – żołnierzy, zbirów i prześladowców, których artysta przedstawiał jako groteskowe, wykrzywione twarze o wytrzeszczonych oczach i nadnaturalnie dużych ustach.

Jednym z najbardziej charakterystycznych przykładów tej tendencji jest postać żołdaka grającego w kości o szaty Chrystusa w Ukrzyżowaniu. Jego twarz, z ogromnymi ustami i wulgarnym wyrazem, jest niemal przerysowana, co uwypukla jego moralną degradację.

Mimo silnych wpływów różnych tradycji artystycznych, Jan Polak wypracował własny styl, który wyróżniał go na tle współczesnych. Jego prace odznaczają się indywidualnym podejściem do tematyki religijnej, które łączy realizm z dramatyzmem. Polak przekraczał granice epoki, ukazując surową, często brutalną prawdę o ludzkim cierpieniu i emocjach.

Jan Polak pozostaje jednym z najbardziej fascynujących artystów przełomu XV i XVI wieku. Jego twórczość, choć częściowo zapomniana, była kluczowym elementem rozwoju monachijskiej szkoły malarskiej. Jego obrazy, pełne realizmu, dynamiki i ekspresji, przyczyniły się do wzbogacenia sztuki europejskiej tamtego okresu, a jego styl wciąż inspiruje badaczy i miłośników malarstwa.

Prace Jana Polaka

Ołtarz z klasztoru benedyktynów w Weihenstephana

data powstania: 1483-1489 r.

właściciel: Bayerische Staatsgemäldesammlungen (Alte Pinakothek), Monachium

a. awers „Św. Benedykt jako ojca zachodniego monastycyzmu”, rewers „Chrystus przybity do krzyża”

wymiary: 235 x 133 cm

technika: olej, drewno

nr inw. 1397

eksponowany w Muzeum Diecezjalne w Freising

b. awers „Śmierć świętego”, rewers „Chrystus na Górze Oliwnej”

wymiary: 147 x 129 cm

technika: tempera, drewno

nr inw. 1402

eksponowany w Muzeum Diecezjalne w Freising

c.  awers „Św. Korbinian i niedźwiedź”, rewers: „Chrystus niosący krzyż” 

wymiary: 147 x 129 cm

technika: tempera, drewno

nr inw. 1400

eksponowany w Muzeum Diecezjalne w Freising

d. Dysputa św. Stefana

wymiary: 151 x 126 cm

technika: tempera, drewno

nr inw. 1396

Dzieła przypisywane Janowi Polakowi (wybór)

1. Obrazy z nastawy ołtarza głównego kościoła franciszkanów pw. św. Antoniego

Ołtarz główny (tryptyk) fundacji księcia Bawarii Albrechta IV i jego żony Kunigundy z Habsburgów stworzony został jako narracyjny cykl pasyjny, obejmujący dziesięć scen. Przedstawione poniżej sceny układają się w chronologiczny cykl zaczynający się od sceny Modlitwy w Ogrójcu, przez pojmanie, męką i ukrzyżowanie, aż po złożenie do grobu.

data powstania: 1492 r.

technika: tempera i olejne podmalówki, złocenia drewno

lokalizacja: Bawarskie Muzeum Narodowe (Bayerisches Nationalmuseum), Monachium, eksponowany w sali nr 15 (stan na 2024 r.)

a. panel środkowy: „Ukrzyżowanie” 

wymiary: 235 x  279 x 2 cm

technika: olej, drewno świerkowe

nr inw. MA 3716 a

b. prawe skrzydło awers „Pojmanie Jezusa”, rewers „Chrystus niosący krzyż”  

wymiary: 235 x 133 cm

technika: olej, drewno

nr inw. MA 3716 c

c. lewe skrzydło: awers  „Chrystus na Górze Oliwnej”, rewers „Biczowanie Chrystusa”

wymiary: 235 x 133 cm

technika: olej, drewno

nr inw. MA 3716 b

d. „Ecce Homo”

wymiary: 205 x 130 cm

technika: olej, drewno świerkowe

nr inw. 10/220

e. „Złożenie Chrystusa do grobu”

wymiary: 205 x 130 cm

technika: olej, drewno świerkowe

nr inw. 10/219

f. „Cierniem koronowanie”

wymiary: 205 x 130 cm

technika: olej, drewno jodłowe

nr inw. 10/218

g. „Przybicie Chrystusa do krzyża”

wymiary: 235 x 133 cm

technika: olej, drewno jodłowe

nr inw. 10/217 

2. „Odnalezienie krzyża przez św. Helenę"

data powstania: ok. 1490

technika: olej  na desce

lokalizacja: bazylika św. Marcina w Ambergu, kaplica boczna

https://baza.polonika.pl/pl/obiekty/obraz-jana-polaka-w-bazylice-pw-sw-marcina-w-ambergu

3. Obrazy z ołtarza głównego kaplicy zamkowej w Blutemburg

data powstania: ok. 1500  r.

technika: olej, drewno

lokalizacja: kaplica zamkowa w Blutemburg, Monachium

a. „Tron Łaski”

b. "Chrzest Chrystusa"

c. „Koronacja Najświętszej Marii Panny”

4. „Lantfried, Waldram i Eliland, założyciele klasztoru w Benediktbeuern”

data powstania: 1494 r.

wymiary: 88,5 x 236,7 cm

technika: tempera, drewno

lokalizacja: Bayerische Staatsgemäldesammlungen (Alte Pinakothek), Monachium, nr inw. 659

5.  „Portret młodzieńca" (autoportret?)

data powstania: 1477 (?)

wymiary: 37,5 cm x 27,5

technika: olej na desce

lokalizacja: Galeria Miejska w Domu Lenbacha i Kunstbau (Städtische Galerie im Lenbachhaus und Kunstbau), Monachium, nr inw. G277

6. Awers „Narodziny Chrystusa”, rewers „Spotkanie przy Złotej Bramie” 

data powstania: ok. 1500  r.

wymiary: 83  x 60,5 cm

technika: tempera, drewno

właściciel: Bayerische Staatsgemäldesammlungen (Alte Pinakothek), Monachium, nr inw. 4554

eksponowany: Burghausen, Galeria Państwowa

7. „Pogrzeb apostoła Jakuba Starszego”

data powstania: ok. 1500  r.

wymiary: 83  x 60,5 cm

technika: tempera, drewno

właściciel: Bayerische Staatsgemäldesammlungen (Alte Pinakothek), Monachium, nr inw. 10649

eksponowany: Burghausen, Galeria Państwowa

8. Awers „Maryja jako Królowa Nieba”, rewers „Ukrzyżowanie Piotra”

data powstania: ok. 1500  r.

wymiary: 137 x 63 cm

technika: tempera, drewno

właściciel: Bayerische Staatsgemäldesammlungen (Alte Pinakothek), Monachium, nr inw. 10396

eksponowany: Ratyzbona, Muzeum Historyczne

9. „Stygmatyzacja św. Franciszka” 

data powstania: ok. 1500  r.

wymiary: 137 x 63 cm

technika: tempera, drewno

właściciel: Bayerische Staatsgemäldesammlungen (Alte Pinakothek), Monachium, nr inw. 9902

eksponowany: Ratyzbona, Muzeum Historyczne

10. Obrazy z ołtarza bocznego kaplicy zamkowej w Blutemburg

data powstania: ok. 1500  r.

technika: olej, drewno

lokalizacja: kaplica zamkowa w Blutemburg, Monachium

a.  „Salvator Mundi w otoczeniu świętych”

b. predella: Czternastu Świętych Wspomożycieli

11. Obrazy z ołtarza bocznego kaplicy zamkowej w Blutemburg

data powstania: ok. 1500  r.

technika: olej, drewno

lokalizacja: kaplica zamkowa w Blutemburg, Monachium

a.  „Zwiastowanie Najświętszej Marii Pannie”

b. predella: Święta rodzina

12. „Powołanie apostoła Jakuba Starszego” 

data powstania: ok. 1500  r.

wymiary: 79 x 37 cm

technika: tempera, drewno

lokalizacja: Bayerische Staatsgemäldesammlungen (Alte Pinakothek), Monachium, nr inw. 10648

13. „Biczowanie Chrystusa”  

data powstania: ok. 1490

wymiary 95 x 75 cm

technika: olej  na desce

lokalizacja: Muzeum Miasta Monachium (Das Münchner Stadtmuseum), nr inw. GM-IId/245

14 „Szymon Cyrenejczyk pomaga nieść krzyż Jezusowi”  

data powstania: ok. 1490

wymiary 98 x 75 cm

technika: olej  na desce

lokalizacja: Muzeum Miasta Monachium (Das Münchner Stadtmuseum), nr inw. GM-IId/246

15. Osiem paneli ze skrzydeł ołtarza głównego z kościoła św. Arsacjusza w Ilmmünster

Data powstania: ok. 1500

technika: tempera na desce

lokalizacja: Kościół św. Arsacjusza, Ilmmünstera

a. „Św. Arsacjusz przyjmuje święcenia biskupie”

b. „Śmierć świętego Arsaciusza"

c. „Ścięcie świętego"

d. „Przeniesienie szczątków świętego"

e. „Scena Męki Pańskiej"

f. „Scena Męki Pańskiej"

g „Trzej królowie"

16. „Maryja - Płaszcz Opieki [w sukni z kłosami] z rodziną Sänftl"

data powstania: 1505–1510

technika: olej na desce

lokalizacja: Katedra NMP w Monachium

17. Cykl malowideł ściennych  

data powstania: 1479 (?)

technika: malowidła ścienne

lokalizacja: St. Wolfgang in Pipping, Monachium

a. „Zaśnięcie Najświętszej Marii Panny”

b. „Panny mądre i głupie” 

c. cykl męki pańskiej

d.  cykl z przedstawieniami proroków starotastamentowych

Autorstwo artysty jest jednak kwestionowane

18. Portret benedyktyńskiego mnicha

data powstania: 1484

wymiary: 57 x 41 cm

technika: olej na desce

lokalizacja: Museo Nacional Thyssen-Bornemisza, Madryt, nr inw. Nº INV. 325 (1934.17)

19. Cztery skrzydła ołtarzowe z Los Angeles County Museum of Art

około: 1500

wymiary: 167 x 50 x 2 cm (każde ze skrzydeł)

technika: olej na desce

lokalizacja: Los Angeles County Museum of Art (LACMA)

a. „Adam i Ewa”

b. „Trzech wędrowców u Sary i Abrahama”

c. „Chrzest Chrystusa”

d. „Chrystus nauczający w świątyni”

20. Dwa obrazy z nastawy ołtarzowej z portretami fundatorów Wilhelma i Sabiny von Haslang, warsztat Jana Polaka

około: 1504

wymiary: 52 x 48 cm (każdy)

technika: olej na desce

lokalizacja:  Galeria Miejska w Domu Lenbacha i Kunstbau (Städtische Galerie im Lenbachhaus und Kunstbau), Monachium, nr inw. G830 / G831