Kościół i klasztor Kartuzów w Berezie (Bereza, Bereza Kartuska, biał. Бяроза, Biaroza), zbudowane w latach 1648–1666, z fundacji podkanclerzego litewskiego Kazimierza Leona Sapiehy.

Kartuzja w Berezie, jedyna na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego i jedna z zaledwie trzech powstałych w granicach Rzeczypospolitej Obojga Narodów, należała do najbogatszych fundacji klasztornych kraju. Obecnie na miejscu dawnego eremickiego założenia, o którym pisano, że „słusznie zaiste w całej Europie, między najbogatszemi liczy się klasztorami i najsławniejszemi, które są tylko na świecie Kartuzjami”, zachowały się jedynie fragmenty murów - na porosłym trawą terenie, częściowo otoczonym murem z bramą wjazdową i basztami w narożach, widnieją ceglane ściany dawnych zabudowań gospodarczych. Nad obszernym placem góruje zrujnowana wieża-dzwonnica, pierwotnie usytuowana za chórem zakonnym świątyni. Zawirowań dziejowych nie przetrwał ani kościół, ani żaden z piętnastu eremickich domków, a z licznych budynków klasztornego gospodarstwa pozostała w ruinie niespełna połowa.

Historia

Kartuzja była najważniejszą, największą i najhojniej uposażoną fundacją sakralną podkanclerzego litewskiego Kazimierza Leona Sapiehy (1609-1656), który w czerwcu 1648 r. sprowadził do Berezy włoskiego architekta, zapewne projektanta całego założenia. Zgodnie z wolą fundatora krypty kościoła Kartuzów stały się mauzoleum jego rodziny i miejscem ostatniego spoczynku kilkunastu przedstawicieli Sapiehów linii czerejsko-różańskiej. W spektakularny sposób został podkreślony związek kartuzji z tym rodem - na szczycie hełmu każdej narożnej baszty, na budynkach i studni, a także nad bramą wjazdową widniał okazały, widoczny z daleka herb „Lis”.

Przez wzgląd na ówczesną sytuację polityczną Rzeczypospolitej kościół z zabudowaniami został otoczony murami obronnymi. Zdecydowano się na tradycyjny system ufortyfikowań z pięcioma potężnymi, ośmiobocznymi basztami, z wałami i fosą. W obrębie murów, oprócz zabudowań kościelno-klasztornych i licznych budynków gospodarczych, znalazł się także staw, w którym zakonnicy hodowali żółwie (zgodnie z surową regułą kartuzi nie jadali mięsa, jednak zdarzało się, że żółwie i bobry, jako zwierzęta wodne, trafiały na ich stoły).

Prace budowlane na terenie kartuzji rozciągnęły się na kilka dekad, a szczególnie długo trwały przy najdłuższym, gospodarczym skrzydle północnym, w którym znajdowały się pomieszczenia gospodarcze. Dowodem na ukończenie budowy wydaje się być data roczna „1689”, umieszczona w polu półkolistego naczółka bramy prowadzącej na dziedziniec klasztoru. W jednym z archiwalnych opisów tejże bramy znalazła się informacja o „szczęce wielorybiej na hakach żelaznych wiszącej”. Nie wiadomo czy rzeczywiście był to fragment wielkiego morskiego ssaka, czy innego dużego zwierzęcia, w każdym razie spełniał on zapewne rolę swoistego amuletu, który miał ochraniać mieszkańców kartuzji. Nie był to przypadek jednostkowy, takie osobliwości zdarzały ówcześnie zarówno w klasztorach, jak i w kościołach.

Prawdziwą skarbnicą wiedzy na temat kartuzji bereskiej są dzieła Georga Schwengla (1697-1766), przeora klasztoru w Kartuzach na Pomorzu i wybitnego historiografa zakonu. Kolejnymi ważnymi źródłami są dwie kroniki powstałe z okazji stulecia istnienia eremu, czyli w roku 1748. Obie wyszły spod pióra bereskiego profesa, ojca Franciszka Pasieki, a ich obszerne fragmenty zostały włączone przez Schwengla do jego własnych pism.

Na podstawie relacji wizytatorów, którzy zgodnie z rozporządzeniem władz zakonnych, począwszy od lat 50. XVII w., odwiedzali litewskie zgromadzenie, można podjąć próbę odtworzenia bogatego wyglądu kościoła i klasztoru. W świątyni znajdowało się 13 snycerskich ołtarzy. W ołtarzu bocznym po stronie północnej zawieszony był wielki krucyfiks, słynący cudami, wyliczonymi na kamiennej tablicy wmurowanej w filar. Kult otaczający go jeszcze przed fundacją Sapiehy wpłynął na wezwanie „świętokrzyskiej” kartuzji i samego kościoła. Pole główne kolejnego ołtarza bocznego ozdabiał, również otaczany szczególnym nabożeństwem, „obraz malowidła włoskiego w ramach za szkłem [...] wyobrażający popiersie N. Marii Panny”. XVII-wiecznym elementem wystroju były okazałe stalle „snycerską robotą i statuami świętych ozdobione”, być może wykonane na wzór zachowanych do dzisiaj w kościele pokartuskim w Kartuzach pod Gdańskiem.

Pod kościołem znajdowało się pięć krypt. Członkowie domu sapieżyńskiego chowani byli w krypcie środkowej po stronie południowej, pod kaplicą św. Brunona, na której ścianach powieszono malowane na blasze portrety fundatorów - Kazimierza Leona Sapiehy i jego żony Teodory z Tarnowskich. Zapewne to właśnie ich udane kopie na płótnie, które znajdowały się na ścianie prezbiterium, wykonał w 1775 r. Wincenty Charliński, miejscowy laik kartuz, „udoskonalony w swej sztuce we Włoszech”. Do czasów kasaty boczne ołtarze zdobiło 12 obrazów jego pędzla. Dzieł malarskich było w kartuzji znacznie więcej - poza ołtarzami, na ścianach kościoła, wisiały kolejne 43 obrazy, zaś kapitularz i korytarze klasztorne zdobiło ponad 150 płócien, w tym kilkanaście portretów Sapiehów.

W założeniu bereskim odnaleźć można właściwie wszystkie składowe architektury wymaganej przez statuty zakonne. Kościół i krużganek z wirydarzem z dużą studnią pośrodku i wydzielonym cmentarzem znajdowały się w tej samej osi, rzędy kaplic wzbogacały bryłę świątyni, przy tzw. bramie ustawiono dwa boczne ołtarze, a apsydialnie zamknięty kapitularz był również wykorzystywany jako kaplica. Zgodne z wymogami reguły były dostawiona do prezbiterium wieża zegarowa, kilka rodzajów ogrodów i bastejowe mury obronne z fosą. Zauważyć jednak można pewnie odstępstwa. Jednym z nich była na pewno rezygnacja z małego krużganka (widocznego na rycinie z 1647 r.). Nie przestrzegano także zakazu wstępu do kościoła miejscowych kobiet. Mimo nakazów nie wystawiono w okolicy odpowiedniej kaplicy i ludność obojga płci uczestniczyła w nabożeństwach odprawianych w świątyni.

Pomimo naturalnego pokrewieństwa z założeniami wielu innych zgromadzeń kontemplacyjnych oraz wskazanych inspiracji kościołami czeskich i kaszubskich kartuzów nie można uznać zespołu bereskiego za realizację wtórną. Elementem wyróżniającym ją na tle innych założeń kartuskich była potężna zegarowa wieża-dzwonnica umieszczona za prezbiterium, która wraz z ośmioboczną kruchtą wyznaczała oś kompozycyjną całego kompleksu i stanowiła jego wyraźną dominantę

Po trwającym niespełna półtora wieku okresie rozkwitu kartuzji nastąpiły cztery dekady powolnego upadku, zakończone kasatą placówki. Po trzecim rozbiorze Rzeczypospolitej ustały kontakty z władzami zakonu, klasztor stracił możnych mecenasów, a kolejne zawieruchy dziejowe podkopały nie tylko ekonomiczne podstawy placówki, ale podobno także moralną kondycję samych mnichów. Ostatecznie „Domus Sanctae Crucis” został zlikwidowany na mocy carskiego ukazu z 28 sierpnia 1831 r., który oficjalnie był następstwem zaangażowania zakonników w powstanie listopadowe. Postanowiono wówczas, aby kościół klasztorny stał się ośrodkiem parafii dekanatu prużańskiego, a inne pokartuskie budynki przekazano do dyspozycji wojska. Ostatni mnisi opuścili Berezę w 1834 r., skierowani do opactwa benedyktynów w Horodyszczu koło Pińska.

Świątynia i dawne eremy zakonników przetrwały do lata 1866 r., kiedy wydano rozporządzenie o ich całkowitej rozbiórce. Prace rozpoczęto od murów klasztornych, a dwa lata później przystąpiono do likwidacji kościoła. Miedzianą blachę dachu przewieziono do Grodna i pokryto nią cerkiew Aleksandra Newskiego, a marmurowe płyty z wnętrza wywieziono do klasztoru bazyliańskiego w Żyrowicach. Cegły użyto do wybudowania kompleksu koszar dla wojska, które w latach 20. XX w. zajmowała Szkoła Podchorążych Rezerwy Piechoty. Na podstawie dekretu Prezydenta RP z 17 czerwca 1934 r. właśnie w tych koszarach utworzono miejsce odosobnienia, w którym przetrzymywano osoby uznane za niebezpieczne dla porządku państwowego. Do września 1939 r. osadzono tam prawie 10 tysięcy więźniów, co spowodowało, że nazwa miejscowości Bereza Kartuska zaczęła kojarzyć się powszechnie nie tylko z klasztorem Kartuzów.

Kartuzja dzisiaj

W latach 80. i 90. XX wi. na terenie klasztoru prowadzone były prace wykopaliskowe - białoruscy archeolodzy odnaleźli m.in. liczne naczynia kuchenne, fragmenty dekorowanych ceramicznych kafli oraz wyroby szklane wykonane w manufakturach Antoniego Tyzenhausa i Radziwiłłów, wzbogacające obecnie ekspozycję Muzeum Historyczno-Krajoznawczego w Berezie. Ostatnio dokonano renowacji bramy wjazdowej, która wygląda kuriozalnie na tle niszczejących fragmentów murów i ścian.