W połowie lat dwudziestych XX w. w Nowogródku powstało osiedle domów mieszkalnych dla urzędników państwowych. Architektura tzw. kolonii urzędniczej jest podręcznikowym przykładem zastosowania tzw. stylu dworkowego.

Kolonie urzędnicze

Po 1924 r. Ministerstwo Robót Publicznych podjęło na tzw. Kresach Wschodnich szeroko zakrojoną akcję budowy kolonii mieszkaniowych, realizowanych z przeznaczeniem dla polskich urzędników państwowych (tzw. kolonie urzędnicze). Był to pierwszy ważny impuls do przeobrażeń urbanistycznych na tych terenach po pierwszej wojnie światowej. Budowę takich osiedli podjęto w kilkudziesięciu miastach kresowych, a do prac projektowych zaangażowano najwybitniejszych architektów. Pod względem urbanistycznym kolonie opierały się na popularnej w latach dwudziestych koncepcji miasta-ogrodu, opracowanej w 1898 r. przez brytyjskiego planistę Ebenezera Howarda. Były to z reguły symetryczne założenia w wydzielonych strefach miast, składające się z domów mieszkalnych w luźnej zabudowie, otoczonych zielenią oraz połączonych wąskimi uliczkami i alejkami. W projektowaniu uwzględniano także takie obiekty, jak: place zabaw, boiska czy kasyna urzędnicze.

Kolonie tworzyły spójną całość zarówno pod względem estetyczno-formalnym, jak i funkcjonalnym. Jak pisał pewien poznański inżynier w liście do córki: „akcja, z wielkim rozmachem przeprowadzona, przyniosła efekty trwałe i modę nawet na takie budowanie domków kilkurodzinnych na wspólnym osiedlu pośród zieleni. Nazywa się ta koncepcja miastem-ogrodem i podobnież w Europie jest stosowana. Zamyślano w Warszawie, by przy wznoszeniu obiektów wskazywać i zaznaczać elementy polskości, jak również rodzimości form. Domy są dość nowoczesne, widne, funkcjonalne, zaś osiedla z głową rozmierzone” (Piotr J. Jamski, Pocztówki z Kresów przedwojennej Polski, Poznań 2012).

Projektant kolonii w Nowogródku

Wilhelm Karol Henneberg (1891‒1963), którego ojciec – Wilhelm Edward, spolonizowany Niemiec, działał w Towarzystwie Kredytowym Ziemskim i Towarzystwie Zachęty Sztuk Pięknych, pełnił funkcję kierownika budowy kolonii nowogródzkiej, będąc świeżo upieczonym absolwentem Politechniki Warszawskiej. W czasie pierwszej wojny światowej należał do Polskiej Organizacji Wojskowej (POW) i służył w Wojsku Polskim. W latach dwudziestych XX w. projektował w stylu tradycjonalnym, później poświęcił się eksperymentom funkcjonalistycznym. Był m.in. autorem projektu tzw. nowego pałacu w Suchej Szlacheckiej, szkoły powszechnej w Warszawie przy ulicy Kolektorskiej i niezrealizowanej koncepcji portu lotniczego na warszawskim Gocławiu. Ponadto był czynny w zakresie konserwacji zabytków (pracował w Centralnym Biurze Inwentaryzacji Zabytków Sztuki przy Wydziale Sztuki Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego). Poza kolonią urzędniczą w Nowogródku Wilhelm Karol Henneberg kierował budową osiedli w Słonimiu i Wołożynie.

Budowa kolonii urzędniczej w Nowogródku

Drewniane domy jedno- i dwurodzinne stanęły w południowej części miasta, nieopodal nowych gmachów publicznych – stacji kolei wąskotorowej, Izby Skarbowej i Urzędu Wojewódzkiego. Architektura kolonii nowogródzkiej, to jeden z najbardziej podręcznikowych przykładów zastosowania wzorca polskiego dworu szlacheckiego, który już na początku XX stulecia stał się jednym z najważniejszych źródeł stylu narodowego. Do najgłośniejszych wydarzeń, związanych z koncepcją „stylu dworkowego”, należały konkursy architektoniczne na projekt dworu rodzinnego Zygmunta Krasińskiego w Opinogórze (1908) i dworu rodziny Włodków w Niegowici (1913) oraz krakowska Wystawa Architektury i Wnętrz w Otoczeniu Ogrodowym (1912).

Klasycyzujący, parterowy budynek, przekryty łamanym dachem, z portykiem kolumnowym w fasadzie był ważnym elementem neoromantycznej wizji dawnej, szlacheckiej Rzeczypospolitej. Jednocześnie prosta, przejrzysta forma oraz możliwość wykorzystania w aktualnych koncepcjach urbanistycznych miasta-ogrodu sprawiały, że model ten wydawał się idealnym wręcz połączeniem tradycji z nowoczesnością, zwłaszcza w zakresie architektury mieszkaniowej. Był dzięki temu akceptowany zarówno przez konserwatywne ziemiaństwo, jak i inne, bardziej postępowe grupy społeczne. W latach dwudziestych XX w. nurt tradycjonalizmu proweniencji klasycystycznej lub ‒ mówiąc prościej – styl dworkowy, cieszył się wielką popularnością. Obok dziesiątek i setek budynków użyteczności publicznej, szkół, gmachów wojskowych, poczt i dworców kolejowych, znalazł szerokie zastosowanie w architekturze osiedli mieszkaniowych dla urzędników państwowych, które były realizowane na Kresach. W ten sposób, dzięki skojarzeniu polskich urzędników z kresową szlachtą, budowano polskość i polską państwowość na wschodnich rubieżach.

Typy domów w kolonii urzędniczej

W budynkach zaplanowano mieszkania różnego typu, od jedno- do trzypokojowych, w zależności od hierarchii urzędniczej zajmujących je osób. W pierwotnej koncepcji nowogródzkiej kolonii przewidywano budowę czternastu obiektów, w tym dziesięciu większych (typ H – dwa mieszkania trzypokojowe z kuchnią i sześć kawalerek) i czterech mniejszych (typ II G – jedno mieszkanie trzypokojowe z kuchnią i dwie kawalerki). Typ H został zaprojektowany przez Jerzego Müllera (zastosowany też w Wołożynie, Baranowiczach i Stołpcach), typ II G – przez Wilhelma K. Henneberga. W obu typach zastosowano konstrukcję drewnianą, ponieważ, jak pisano: „przemawiały za tym zarówno względy szybkości budowania, jak i natychmiastowej używalności domów drewnianych”. Ostatecznie nie zdołano jednak zrealizować koncepcji w pełnym wymiarze, poprzestając na wzniesieniu czterech domów typu II G i trzech typu H.

Większość obiektów, wchodzących w skład kolonii (trzy domy typu II G i dwa typu H) zachowała się do dziś, choć ich stan pozostawia wiele do życzenia (m.in. wymieniono pokrycia dachowe z dachówek na płyty azbestowe). Budynki nadal pełnią funkcję mieszkalną.