Zarys historyczny

Parafia została założona pomiędzy rokiem 1373 a 1379 przez Michała Awdańca z Buczacza, ówczesnego właściciela miejscowości. Wtedy też powstała pierwsza świątynia wzniesiona z kamienia. W kolejnych wiekach obiekt był wielokrotnie przebudowywany. W 1761 roku 1761 właściciel Buczacza, Mikołaj Bazyli Potocki, ufundował całkiem nowy kościół, który istnieje do dziś. Budynek powstawał w latach 1761-1763. Dnia 14 sierpnia 1763 kościół wraz ze wszystkimi pięcioma ołtarzami w środku został poświęcony przez arcybiskupa lwowskiego Wacława Hieronima Sierakowskiego.

Liczne zawirowania historyczne nie miały znaczącego wpływu na funkcjonowanie parafii. Wśród najczęściej wymienianych faktów pojawia się między innymi tragiczny wypadek, który miał miejsce w 1890 roku. Posąg anioła spadł na głowę parafiance, która wkrótce zmarła w wyniku odniesionych obrażeń. W 1930 roku odsłonięto pamiątkową tablicę ku czci uczniów poległych podczas I wojny światowej oraz wojny roku 1920.

Dopiero II wojna światowa, której skutki doprowadziły do wielu zmian na mapie Europy, spowodowała wygnanie ludności polskiej z ziem wschodnich. Sowieci zlikwidowali wówczas kościół jako obiekt sakralny i przerobili go na magazyn. Kości członków rodziny Potockich, które spoczywały w krypcie, sprofanowano i wyrzucono, by móc urządzić w niej kotłownię. Przez dekady panowania komunizmu budynek podupadał.

Kiedy na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku Ukraina odzyskała niepodległość, kościół zwrócono katolikom. W sierpniu 1991 roku został on ponownie poświęcony. W kolejnych latach przeszedł gruntowny remont, którego inicjatorem był polski proboszcz parafii w Buczaczu, ksiądz Ludwik Rutyna.

Architektura

Kościół położony jest u podnóża ruin zamku, na zachód od rynku miejskiego, z prezbiterium skierowanym na zachód. Autor projektu jest nieznany, choć w najważniejszych źródłach znaleźć można pewne teorie. Najczęściej trop prowadzi do Bernarda Meretyna lub (co bardziej prawdopodobne) jego ucznia Marcina Urbanika z Zamościa. Profesor Jan Ostrowski w pracy „Kościoły i klasztory rzymskokatolickie dawnego województwa ruskiego. Tom 1” wyraźnie podkreśla, iż ostateczne ustalenie autorstwa jest na współczesnym etapie badań niemożliwe.

Budynek został wzniesiony na planie krzyża. Podstawowy materiał stanowią cegły, a elewacja została otynkowana. Nad głównym wejściem widnieje napis:

„Chcąc Potockich Pilawa mieć trzy krzyże całe

Dom Krzyżowy na Boską wybudował chwałę

A.D. 1763”

Wewnątrz znajduje się pięć ołtarzy. Główny z nich sięga pod sklepienie prezbiterium, a jego punkt centralny stanowi obraz przedstawiający wniebowzięcie Marii Panny. Autor ołtarza głównego nie został ustalony. Profesor Adam Bochnak przypisywał dzieło Piotrowi Polejowskiemu. Z kolei profesor Jan Juliusz Ostrowski uważa, że za wykonanie ołtarza odpowiedzialni są snycerze z pracowni Pinsla. Wskazują na to między innymi podobieństwa do niektórych elementów wystroju kościoła w Hodowicy.

Do najważniejszych elementów powiązanych z wystrojem i wyposażeniem kościoła należą także:

· Ołtarz św. Tadeusza wraz z rzeźbą Archanioła Michała znajdującą się w zwieńczeniu,

· Ołtarz św. Mikołaja wraz z rzeźbą św. Jana Nepomucena znajdującą się zwieńczeniu,

· Ołtarz Matki Boskiej Szkaplerznej wraz z niektórymi zachowanymi rzeźbami (m.in. postacie aniołów oraz personifikacje Mądrości i Miłości),

· Ambona znajdująca się przy ołtarzu św. Tadeusza,

· Mensa ołtarzowa w kaplicy Męki Pańskiej,

· Chrzcielnica.

Wiele elementów wyposażenia kościoła zaginęło. Część z nich znajduje się obecnie w muzeach oraz w innych obiektach sakralnych, w tym również na terenie naszego kraju. Dzięki pieczołowitej dokumentacji z XX-lecia międzywojennego można wyobrazić sobie bardziej szczegółowy wystrój wnętrza budynku z czasów przed II wojną światową. Przez zawieruchy

dziejowe zaginęło kilka istotnych i drogocennych dzieł, jak na przykład płaskorzeźby ze scenami historycznymi i hagiograficznymi.