Dzieje katolickiej świątyni, wzniesionej przez Polaków w latach 1869‒1877 w stolicy Zaporoża, nie były i nie są łatwe. Jej budowa napotykała szereg trudności. Późniejsza historia naznaczona została tragicznymi wydarzeniami. Dziś ten zabytek architektury sakralnej znajduje się w mieście nieustannie ostrzeliwanym przez moskalskie rakiety i pociski.

Od Jekaterynosławia do Dniepru – miasto o wielu nazwach

W następstwie wojen z osmańską Turcją w drugiej połowie XVIII w. Rosja zaanektowała rozległe obszary na północ od Morza Czarnego i Chanat Krymski, określane mianem Noworosji. Gubernialne centrum niedawno podbitych obszarów nazwane zostało ku chwale fundatorki, carycy Katarzyny II Jekatarynosławiem. Zakładane było dwukrotnie. Pierwsza lokacja (1775) okazała się nieudana. Powtórna nastąpiła w 1784 r. u ujścia do Dniepru rzeki Samary. Było to w okolicy, w której 150 lat wcześniej wzniesiona została twierdza Rzeczypospolitej – Kudak. Terytorium należało do historycznej Siczy Zaporoskiej, brutalnie zlikwidowanej decyzją władz carskich w 1775 r.

Z woli niechętnego matce jej następcy, Pawła I, nazwę miasta na krótko (1796–1802) zmieniono na Noworosyjsk. Po ostatecznym zagarnięciu Ukrainy przez bolszewicką Rosję (1926) Jekatarynosław przemianowano na Dniepropietrowsk (na cześć ukraińskiego działacza komunistycznego, Hryhorija Petrowskiego).

W 2016 r., na mocy decyzji ukraińskiego parlamentu, miasto otrzymało nazwę Dniepr (ukr. Dnipro). Niezależnie od wszystkiego miasto przez dwieście pierwszych lat swego istnienia pełniło rolę centrum władzy rosyjskiej na historycznym Zaporożu i stepach nadczarnomorskich.

Geneza powstania kościoła św. Józefa w Dnieprze

Po raz pierwszy społeczność katolicka Jekaterynosławia zwróciła się do władz z wnioskiem o zgodę na budowę kościoła w 1842 r. Prośba została ponowiona po dziesięciu latach, po erygowaniu katolickiej diecezji Tyraspola (początkowo ze stolicą w Chersoniu).

Dopiero 4 września 1859 r. pierwszy ordynariusz tyraspolski, biskup Ferdinand Kahn, otrzymał zgodę departamentu spraw duchowych wyznań zagranicznych Ministerstwa Spraw Wewnętrznych na budowę w mieście świątyni rzymskokatolickiej.

Dzieło trzech autorów

Autorem pierwszego projektu kościoła, niezbyt udanego i ostatecznie niezrealizowanego, był Albert Brodniсki (1830–po 1875). Wywodził się ze szlacheckiej rodziny polskiego pochodzenia z Wołynia, był absolwentem petersburskiego Instytutu Technologicznego i w latach 1865–1875 pełnił funkcję architekta gubernialnego w guberni jekaterynosławskiej. Projektował liczne budynki w mieście i na terytorium guberni. Jego działalność architektoniczną w Jekaterynosławiu kontynuował syn, Leonid.

Świątynia została wzniesiona według skorygowanego projektu, autorstwa rosyjskiego architekta,  Piotra Mierkułowa (1836–1901), członka Komitetu Techniczno-Budowlanego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych.

Przebudowę kościoła przeprowadził Stanisław Antoni Charmański (1861–1917?), przedstawiciel polskiej dynastii architektów w Jekaterynosławiu, syn Edwarda Juliana (1836–1910) architekta gubernialnego (1875–1904) i młodszy brat Mariana Zdzisława (1859-1925) architekta czynnego w Nowoczerkasku i Charkowie. Od lat dziewięćdziesiątych XIX w. do października 1914 r. Stanisław Charmański był jekaterynosławskim inżynierem gubernialnym.

Projekt Alberta Brodnickiego

Pod budowę świątyni została nabyta działka przy głównej ulicy miasta – prospekcie Jekaterynienskim (obecnie prospekt Dmytro Jawornyckiego), na terenach ówczesnego ogrodu miejskiego. Początkowy projekt kościoła zakładał wzniesienie niewielkiego (z uwagi na nieliczną społeczność katolików narodowości głównie polskiej i niemieckiej), jednonawowego kościoła w stylu neogotyckim. W fasadzie od strony prospektu, flankowanej dwiema wysokimi wieżami, był bogato zdobiony portal. Ponad nim wznosić się miała figura anioła z krzyżem. Nawę, doświetlającą wnętrze poprzez strzeliste otwory okienne, zamykało sporych rozmiarów prezbiterium w formie trójbocznej absydy. Nad prezbiterium zaplanowano wzniesienie wysokiej, ażurowej wieży. Projekt Brodnickiego nie został zatwierdzony przez Komitet Techniczno-Budowlanego MSW. Ważniejsze od krytyki planowanych szczegółowych rozwiązań architektonicznych były poważne wątpliwości co do wytrzymałości konstrukcji budowli.

Projekt Piotra Mierkułowa

W rezultacie projekt Alberta Brodnickiego został znacząco przeredagowany przez członka tegoż gremium, Piotra Mierkułowa, architekta-urzędnika z wieloletnim doświadczeniem w petersburskich urzędach. Szerokość budowli została nieznacznie zwiększona, a zmniejszone – wysokość nawy i wież (choć ich całkowita wysokość wraz z iglicami pozostała niezmieniona). Dominującym elementem znacznie uproszczonej dekoracji fasady było okrągłe okno zdobione maswerkiem. Nowy projekt został zatwierdzony 16 lipca 1869 r. przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych w Petersburgu. Budowę kościoła ukończono w 1877 r. Rok później nastąpiła konsekracja świątyni pod wezwaniem św. Józefa.

Kościół św. Józefa w przestrzeni miejskiej stolicy Zaporoża

Dla ówczesnej architektury prowincjonalnego Jekaterynosławia architektura nowo wzniesionego kościoła pw. św. Józefa była dość niezwykła. Wśród najwyżej dwupiętrowych budynków wyrosła potężna budowla, której dwie masywne, strzeliste wieże były widoczne z odległości kilku kwartałów. Wnętrze świątyni ozdobiono malowidłami ściennymi.

Kościół od początku stał się centrum życia społeczności polskiej, a także przyciągnął miejscowych katolików innych narodowości. Na początku XX w. wspólnota parafialna liczyła niemal 10 tysięcy osób (ok. 5% ówczesnej liczby mieszkańców miasta). W dużej mierze byli to specjaliści z branży hutniczej, zatrudnieni w przeżywającym wówczas dynamiczny rozwój Krzyworoskim Zagłębiu Rud Żelaznych. Największą grupę stanowili wśród nich Polacy.

Szybki wzrost liczby parafian spowodował podjęcie decyzji o rozbudowie świątyni. Architekt Stanisław Charmański przygotował 22 lutego 1900 r. projekt rozbudowy, który został zatwierdzony przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych. W efekcie budowla została poszerzona o nawy boczne, rozbudowano również prezbiterium. Przebudowa została ostatecznie ukończona w 1910 r., aczkolwiek już w 1905 r. poświęcenia kościoła dokonał biskup tyraspolski Josef Alois Kessler.

Tragiczne losy świątyni w epoce sowieckiej

Kościół w Dniepropietrowsku został zamknięty w 1928 r. Początkowo mieścił się w nim warsztat szklarski, a w połowie lat 30. XX w. przekształcono go w halę wystawową, następnie przebudowano na halę sportową. Krzyże na kościele zostały usunięte, ale zewnętrzny wygląd budowli praktycznie nie uległ zmianie.

Według niektórych przekazów, jesienią 1937 r. na dziedzińcu przed kościołem został rozstrzelany proboszcz, ks. Wincenty Skwirecki. Rok później władze sowieckie zakazały katolikom gromadzenia się w kościele na modlitwy. Ostatni posługujący w owym czasie w parafii dniepropietrowskiej kapłan, ks. Jacob Rosenbach, został zesłany do łagru na Wyspy Sołowieckie, gdzie zginął śmiercią męczeńską (1938).

W 1942 r. świątynia w Dniepropietrowsku została na krótko przywrócona do kultu za sprawą stacjonujących w mieście oddziałów włoskich. W kościele posługiwali kapelani wojskowi. Dzięki staraniom jednego z nich, ks. Pietro Leoniego, zostały m.in. naprawione organy.

W 1948 r. mocno zniszczona świątynia została przejęta przez władze miejskie. Gruntowna przebudowa w 1950 r. drastycznie zmieniła jej wygląd, a szczególnie fasady. Przez kolejne dziesięciolecia w kościele mieściły się: sala sportowa, biblioteka i regionalny zarząd loterii sportowych.

Kościół św. Józefa współcześnie

Pierwsze kilkanaście lat po uzyskaniu przez Ukrainę niezależności nie przyniosło zmiany sytuacji. Pomimo rejestracji parafii (1991), historyczny budynek kościoła pw. św. Józefa pozostawał własnością komunalną. W drodze zagadkowych transakcji trafił następnie w ręce prywatnego biznesu. Dopiero latem 2009 r., po długotrwałych bataliach sądowych, parafia katolicka odzyskała na własność budynek kościoła.

11 października 2014 r. odbyła się rekonsekracja odrestaurowanej świątyni, której przywrócono pierwotną formę architektoniczną. W 2019 r. przed kościołem stanął pomnik papieża Jana Pawła II. Współcześnie świątynia jest też ważnym miejscem na kulturalnej mapie miasta Dnipro, odbywają się tutaj różne imprezy kulturalne, zwłaszcza koncerty muzyki organowej i kameralnej.