Architekt, inżynier gubernialny, wykładowca. Jeden z czołowych działaczy Polonii Charkowa: starosta Kościoła Rzymskokatolickiego, współorganizator i członek Zarządu Domu Polskiego, autor projektu gmachu Polskiego Domu.  

Sześć budynków z cechami ukraińskiego modernizmu to zabytki architektury, zaprojektowany przez niego koścół Kościół św. Mikołaja w Kamieńskom – jeden z najpiękniejszych przykładów architektury sakralnej na terenie współczesnej Ukrainy Lewobrzeżnej.  

*** 

Marian Józef Zdzisław urodził się 15 sierpnia 1859 roku w Wilnie w rodzinie dziedzicznego szlachcica Edwarda Juliana i Zofii Charmańskich. W 1858 roku ojciec po ukończeniu Szkoły Budowlanej w Sankt-Petersburgu otrzymał stanowisko asystenta architekta i został skierowany do pracy w Jekaterynosławskiej Gubernialnej Komisji Drogowej i Budowlanej. Edward Charmański zaczął swoją pracę zawodową od niskich szczebli kariery, a w 1875 roku został mianowany na architekta gubernialnego.  

Wykształcenie średnie Zdzisław rozpoczął w Jekaterynosławskiej czteroklasowej szkole realnej, kurs nauczania w której nie pozwalał absolwentom wstąpić do uczelni wyższych. Dla tego kontynuował w sześcioklasowej Aleksandrowskiej szkole realnej z dodatkową siódmą klasą w powiatowym miasteczku Krzemeńczuk guberni połtawskiej. Tutaj należy przytoczyć ten fakt, że w domu dostał naukę czytania i pisania w języku polskim, co bardzo mu przydało się w przyszłości.  

W latach 1879–1885, podobnie jak ojciec, studiował w Instytucie Inżynierów Cywilnych. Pierwsze doświadczenie zawodowe młody Zdzisław Charmański zdobył w Nowoczerkasku, mieście stołecznym Obwodu Wojska Dońskiego na południu imperium rosyjskiego. Ciekawo, że to miasto wybrał samodzielnie. Co kierowało im w tym wyborze trudno powiedzieć, wiadomo tylko o to, że 17 września 1885 roku w Ministerstwie spraw wewnętrznych Imperium Rosyjskiego, został zaakceptowany jego wniosek i został powołany na stanowisko młodszego inżyniera po Ministerstwie wojskowemu. Od 2 stycznia 1889 roku pełnił obowiązki starszego inżyniera Oddziału Budowlanego Zarządu Obwodowego Wojska Dońskiego w Nowoczerkasku. 6 grudnia 1887 roku według wysoczajszego zezwolenia został jako radca tytularny. W okresie służby w Nowoczerkasku nadzorował budownictwa i remonty różnych o naznaczeniu „budowli urzędowych”, więzień, szpitali, cerkwi.  

7 września 1890 r. został powołany na stanowisko młodszego inżyniera w Charkowskim Zarządzie Gubernialnym. W latach 1895–1917 pracował na stanowisku inżyniera gubernialnego Charkowskiego Gubernialnego Zarządu Ziemskigo oraz zarządzał działem technicznym Zarządu Miejskiego. Ciekawo, że latem 1908 roku na łamach miejscowej prasy jest upominany jako „architekt Ziemstwa Gubernialnego”.  

Zdzisław Charmański służył swoją wiedzą i doświadczeniem na rzecz rozwoju Charkowa, mając niezaprzeczalny autorytet. W okresie lat 1906–1917 był wybierany wielokrotnie na radnego w samorząd miejski Charkowa. W latach 1906–1912 został wybrany na radnego Charkowskiej Dumy Miejskiej.  

Został on zaangażowany do pracy w różnych komisjach Charkowskiego Gubernialnego Zarządu Ziemskiego oraz Zarządu Miejskiego, w których jego praca jako przewodniczącego lub członka doprowadziła do wzniesienia życia mieszkańców miasta podobnie ówczesnych standardów europejskich stolic. W okresie lat 1910–1917 pracował w strategicznie ważnych dla rozwoju Charkowa komisjach municypalnych: wodociągowej, tramwajowej, kanalizacyjnej, z brukowania ulic. Niejednokrotnie dla otrzymania sukcesów w aspektach zagospodarowania miasta był wysyłany przez władzę miejską w delegację za granicę lub do Sankt Petersburgu dla załatwienia spraw w instytucjach rządowych Imperium Rosyjskiego. Chyba miał on do tego zdolność dyplomata i doświadczenie fachowcy w każdej dziedzinie, która była tematem omówień na wysokim poziomie i w wysokich gabinetach.  

Najpierw warto odnotować o to, że w latach 1910–1917 był zaangażowany w pracę stałej komisji Dumy Miejskiej ds. urządzenia wodociągu. Od 1911 roku kierował działalnością komisji ds. brukowania ulic miasta, a również nadzorował tym procesem, który ogarnął wszystkie dzielnicy ówczesnego Charkowa.  

Duże a nawet szczególne znaczenie dla rozwoju miasta miała praca Zdzisława Charmańskiego w komisji ds. budownictwa sieci kanalizacyjnej w Charkowie, której został mianowany na przewodniczącego 5 maja 1911 roku. W celu zapoznania się z doświadczeniem europejskich miast kilkakrotnie wyjeżdżał w delegacje zagraniczne. 24 kwietnia 1911 roku wraz z inżynierem Czerkiesem uczestniczył w zjeździe „wodociągowym” w Warszawie. Ten wyjazd służbowy, jak pisała gazeta „Jużnyj kraj” z dnia 22 kwietnia 1911 roku, był bezpośrednie związany z założeniem w Charkowie kanalizacji, dlatego że oprócz obrad, miał możliwość zaznajomić się z „warszawską kanalizacją”. W końcu kwietnia i na początku maja 1911 roku z pozwolenia ministra spraw wewnętrznych imperium rosyjskiego oglądał kanalizację w Niemczech, Francji, Wielkiej Brytanii, a mianowicie miasta: Berlin, Frankfurt na Majnie, Hamburg, Drezno, Paryż, Londyn. Na początku lutego 1914 roku Zdzisław Charmański, po kolejnych pięciu dniowych odwiedzinach Warszawy w celu pogłębienia swojej wiedzy o eksploatacji jej kanalizacji, zrobił wielki wywiad dla miejscowej prasy. W tym miejscu można zrobić przypuszczenie, że kontakty nawiązane z polskimi kolegami pozwolili mu wyjechać do Warszawy w 1919 roku i przy ich wsparciu znaleźć odpowiednie zatrudnienie. W końcu lipca 1914 roku dzięki można smiało powiedzieć – tytanicznej – działalności Zdzisława Charmańskiego złożony system sieci kanalizacji w Charkowie został wybudowany. Uroczyste jej otwarcie miało być na początku sierpnia tego roku. 1 sierpnia wybuchła Pierwsza wojna światowa i to wydarzenie zostało przesunięte w czasie.  

Uczestniczył też w działalności komisji ds. rozbudowy miejskiej sieci tramwajowej, niejednokrotnie rozpatrywaja problemy związane z ułożeniem koleje tramwajowe na posziedzeniach Technicznej Rady Miejskiej.  

W okresie lutego–marca lat 1912–1913 „członek uprawy miejskiej” Zdzisław Charmański, podobnie jak swego czasu Bolesław Michałowski, był kierownikiem miejskiej czasowej komisji przeciwpowodziowej. Bardzo aktywną i różnorodną była jego działalność w komisjach specjalnych, m.in: ds. budownictwa ambulatorium Czerwonego Krzyża (1906), ds. budowy Charkowskiego Miejskiego Banku Kupieckiego (1908), ds. budownictwa lombardu miejskiego (1908), ds. budownictwa koszar dla saperów przy ulicy Sumskiej w Charkowie (1910), ds. sanitarii (1910), ds. budownictwa gmachu szkóły realnej, tzw. – „słożnego ucziliszcza” (1911), komisji konkursowej projektów skrzynek transformatorowych rozmieszczonych na ulicach i placach miasta.  

W kilku komisjach specjalnych występował jako przewodniczący. Jedną z takich na przykład była działająca w latach 1913–1914 komisja ds. badania przejść podziemnych pod starówką miasta. Nadzorował on budownictwem i prowadził ocenę stanu różnych mostów, zajmował się inną „działalnością drogową i wodną”. 

W różny sposób Zdzisław Charmański został zaangażowany w szereg projektów, który miały na celiu zagospodarowanie miasta. Na przykład 22 stycznia 1904 roku brał udział w posiedzieniu pod prewódnictwem burmistra Aleksandra Pogorielki radnych Dumy Miejskiej oraz zaproszonych w sprawie palącej kwestii budowy targu na centralnym placu handlowym miasta – Targu Błagowiszczeńskim.  

Pomimo działalności zawodowej i projektowej, został zaangażowany w pracę dydaktyczną, od 1911 roku był jako wykładowca Charkowskiego Instytutu Technologicznego Cesarza Aleksandra ІІІ. Początkowo prowadził on kurs rysunku architektonicznego dla studentów dwóch grup akademickich 1 roku studiów, a od 1914 roku – projektowanie architektoniczne dla studentów 2 roku studiów.  

W charkowskim okresie Zdzisław Charmański był aktywnym uczestnikiem życia społecznego w mieście: był wybierany na członka honorowego Charkowskiej Gubernialnej Kurateli Przytułków dla Dzieci pod Patronatem Cesarzowej Marii; na członka rady miejskiego Towarzstwa Czerwonego Krzyża. Tutaj warto przytoczyć, że w maju 1911 roku był już jako członek rady oniekuńczej tego Towarzystwa. Był członkiem Oddziału Charkowskiego Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Technicznego. W końcu lutego 1914 roku wraz ze swoimi kolegami radnymi złożył raport do Zgromadzenia Dumy miejskiej o wsparciu inicjatywy Charkowskiego Towarzystwa Rolniczego w sprawie założenia Wyższej Szkoły Rolniczej, w poszukiwaniu środków dla jej powstania, również otrzymania pomocy po stronie władzy miejscowej. Niestety na przeszkodzie realizacji tego i innych projektów powstała pierwsza wojna światowa. 

Uczestniczył Zdzisław Charmański w losu powstania Szkoły Sztuk Pięknych, która, dzięki i jego głosu została wybudowana w Charkowie według projektu architekta Konstantyna Żukowa w ludowym stylu ukraińskim. Najpierw warto odnotować, że na początku maja 1911 roku jako przedstawiciel Urzędu Miejskiego został on wybrany na członka Rady Opiekuńczej Szkoły Sztuk Pięknych. Znajdował się gronie znanych działacze, artystów, profesorów uniwersytetu, którymi byli m.in.: profesorowie Dmytro Bagalij, Mykoła Sumcow, artyści Mykoła Uwarow i Sergij Wasylkiwski, działacz spóleczny Sergij Rajeski, marszałek szlachty gubernialnej Aleksander Golicyn, a również jeszcze jeden polski architekt Wiktow Wieliczko.  

Pełnił on funkcję starosty miejscowego kościoła rzymskokatolickiego. Od 1907 roku był jako kandydat na syndyka miejscowego kościoła, a też – wśród założycieli i członków organizacji społecznej Polski Dom, ośrodka polskiego życia spoleczno-kulturalnego w mieście. Wybudował on i jego siedzibę, która powstała na koszty ofiarodawców, niektórzy z nich wydali bardzo hojne darowizny. Polski Dom został uroczyście otwarty 30 października 1908 roku. 27 grudnia 1909 roku odbyło się zebranie osób zainteresowanych zostać członkami Polskiego Domu, na którym był wybrany prezesem Jan Wilga, a do grona członków zarządu byli wybrani m.in. Zdzisław Charmański i Robert Kunicki, wykładowca Weterynaryjnego Instytutu.  

10 stycznia 1911 roku upłynęło 15 lat objęcia przez Zdzisława Charmańskiego stanowiska gubernialnego inzyniera ziemskiego. Z tej okazji koledzy wysłali telegram powitalny do Włoch, gdzie wówczas przebywał na wakacjach: ”Witamy wielce szanownego Zdzisława Julianowicza ze znamiennym dniem 15-lecia służby. Szczerze życzymy sobie widzieć Pana serdeczny do nas stosunek w ciągu jeszcze wielu, wielu lat”.  

Za swoją służbę został uhonorowany licznymi nagrodami, m.inn. order świętego Stanisława ІІІ stopnia, świętej Anny ІІІ stopnia, srebrna medal pamięci Imperatora Aleksandra III, miał tytuł asesora kolegialnego, radcy nadwornego. 

W życiu prywatnym przeżył szereg tragedie, spowodowanych zgonem bliskich ludzie, a następnie ucieczka do Warszawy w 1919 roku po wejściu do miasta wojska najeźdźców bolszewickich też nie dodały Charmanskiemu zdrowia i spokoju umysłowego. W charkowski okres był dwókrotnie żonaty, obie żony zmarły: pierwsza w 1913 roku, druga w 1918 roku, pozostawiwszy jemu trojga dzieci. Z pierwszą żoną Warwarą Jewgenijewą, córką radcy kolegialnego, wyznania rzymskokatolickiego, mieli syna Wiktora, który urodził się 14 lutego 1894 roku. Ojcem chrzestnym pierworódka Charmańskiego został „serdeczny przyjaciel” Bolesław Michałowski.  

Po drugiej żonie Marii Frolowej wychowywał córki – Zofię (1914–2001) i Ewę (1916–1942). Rodzina Charmańskich mieszkała w wybudowanym przez głową rodziny budynku parterowym nr 70 na rogu ulic Puszkińskiej i Jumowskiej (niezachowany).  

Od początku 1919 roku zwykły świat dla 60. letniego Zdzisława Charmańskiego został zniszczony! Charków po trzeciej od 1917 roku próbie został okupowany przez wojsko rosyjskich najeźdźców. Pozostawił on wszystko, co wypełniało sens życia w Charkowie: praca zawodowa, wybudowana kariera, społecznie uznanie, przyjaciele, gniazdo rodzinne, groby rodziców i wyruszył z dziećmi w drogą uchodźcza w kierunku ojczyzny historycznej – do Warszawy. Urodzony daleko geograficznie od swojej ojczyzny historycznej w warunkach agresji bolszewickiej przeciwko Ukraińskiej Republiki Ludowej, nie mógł on pogodzić się z systemem poglądów, które niosła ze sobą nowa agresywna rzeczywistość, a więc powrócił na ziemie swoich przodków. W tym czasie wielu Polaków opuszczało ukraińskie miasta, znajdujące się w strefie okupacji wojska czerwonej Rosji, której żółnierzy zachowały się podobnie do putinowskiego wojska, które wspąpiło do Ukrainy prawie po stu latach jako najeźdzy, gwałtownicy i bandyci. Ważnym jest uświadomienie, w jaki sposób było możliwe załatwienie nowego trybu życia dla Zdzisława Charmańskiego po zerwaniu wszystkich nicie z byłą rzeczywistością.  

Okres warszawski w jego życiu był o wiele raz lepszy pod kątem adaptacji w nowe życie niż u innych Polaków, wracających na ziemie ojczyste w tym trudnym czasie. W jaki sposób Zdzisław Charmański dostał mośliwość zatrudnienia na stanowisku inżyniera w różnych instytucjach jest to pytanie bez odpowiedzie. Możliwe miał on nawiązane kontakty z czasów wyjazdów służbowych do Warszawy w okresie charkowskim. Pracował on jako inżynier drogowy powiatu warszawskiego. Był członkiem Związku Inżynierów Drogowych Ministerstwa Robót Publicznych. Wiadomo, że w dniu 29 września 1922 roku złożył wniosek na uznanie obywatelstwa polskiego. W tym samym roku kariera zawodowa wzniosła Zdzisława Charmańskiego na nowy szczebel – dyrektorstwo na uczelni technicznej w Wilnie. W krótkim okresie pobytu w Warszawie nie wiadomo dokładnie, czy on zajmował się praktyką architektoniczną, można przypuścić, że skierował swoją energię na pracę w płaszczyźnie technicznej i urzędowej. 

W listopadzie 1922 roku został powołany na pierwszego Dyrektora Państwowej Szkoły Technicznej w Wilnie. Przyczynił się on do powstania i rozwoju na wysokim poziomie, dzięki czemu w okresie II Rzeczypospolitej została ona znaczącą uczelnią techniczną w Wilnie oraz jedną z największych w kraju. Jednym z pierwszych zagadnień jego było poszukiwanie budynku dla uczelni, bo początkowo nie miała stałej siedziby. Innym wątkiem jego działań było wypełnienie życiem naukowo-dydaktycznym Szkoły, tworzenie porządnych warunków pracy dla wykładowców i szkolenia dla uczniów. W latach 1922–1924 jednocześnie pełnił obowiązki kerownika dwóch wydziałów – mechanicznego i drogowego. Był również znany i szanowany w gronie inteligencji wileńskiej.  

W życiu osobistym 63. letni Charmański odszukał nową miłość, którą została 42. letnia Maria Downarowicz. 13 marca 1923 roku wzięli oni ślub w Kancelarii Parafii św. Aleksandra w Warszawie. W Wilnie rodzina Charmańskich mieszkała z przy ulicy Rzeczna 11 a−15.  

6 sierpnia 1925 roku Zdzisław Charmański nagle zmarł, został pochowany on Cmentarzu na Rossie w Wilnie. W pamięci kolegów i uczniów został jako „energiczny i oddany sprawie szkolnictwa zawodowego Dyrektor Szkoły”, a również – „pierwszy dyrektor i budowniczy Państwowej Szkoły Technicznej”.  

Najważnejszym dla rozwoju karijery architektonicznej dla Zdzisława Charmańskiego był charkowski okres, w którym wybudował najliczniejsze swoje dzieła. Pod koniec XIX wieku realizował wiele zamówień prywatnych; niestety nie wszystkie te realizacje zachowały się do dziś. Wykonywał różne projekty indywidualnie, jak i we współpracy z innymi charkowskimi architektami. Przy jego współudziale powstało w mieście prawie dwadzieścia budynków różnego przeznaczenia, z których sześć obecnie znajduje się pod ochroną jako zabytki architektury. Budynki jego wyróżniały się na tle zabudowy miasta przełomu XIX i XX wieku i, jako perłe, są rozsypane w przestrzeni miejskiej Charkowa. 

W pracy architektonicznej wyodrębniją się dwa okresy tworczości Zdzisława Charmańskiego. Pod koniec XIX wieku realizował on wiele zleceń prywatnych, lecz nie wszystkie budynki zachowały się. Na początku przestrzegał form stylowych neoklasycyzmu, neobaroku i neorenesansu. W pracach z XX wieku natomiast od początku XX w. podejmuje już wątek uwidacznia się styl secesyjny, dość oszczędny w zakresie detalu, jak również wątek styl wczesnomodernistyczny oraz związany z narodowym nurtem „ukraińskiej secesji”. 

Wśród pierwszych zaprojektowanych budowli administracyjnych w Charkowie – szpital i cele-separatki w Więzieniu Charkowskim (1890–1892), przebudowa budynku sierocińca (ulica Puszkińska 24) oraz budowa szpitala prywatnego Moiseja Fabrykanta (zaułek Teatralny 5).  

Od końca XIX wieku realizował wiele zleceń prywatnych, lecz nie wszystkie budynki zachowały się do dziasiaj. Budownictwo trybun kamiennych hipodromu kłusowego, dla którego było wykorzystano cegle i beton, zostało ukończone w czerwcu 1914 roku. Była to budowla piętrowa, w której środku znajdowała się przestrzenna sala z kasami totalizatora. Trybuny hipodromu charkowskiego wybudowane w stylu neoromantycznym uważane były za ozdobę Charkowa i były najlepszą budowlą o podobnych funkcjach. Obecnie jest to zabytek o znaczeniu lokalnym (plac 1 Maja, 2). 

Sposród budowli o funkcjach publicznych warto zwrocić uwagę na zbudowany w 1910 roku gmach Towarzystwa Handlowego Rosyjsko-Amerykańskiej Manufaktury Gumowej „Trójkąt” (ulica Połtawski Szlach, 35), spośród budynków mieszkalnych warto zwrócic uwagę na dom Nieroslewa ze sklepem (ul. Połtawski Szlach, 55), którego budowę skończył w 1914 roku. 

W latach 1909−1911 po raz pierwszy zwrócił się ku nurtowi secesji ukraińskiej, projektując – również po raz pierwszy w swojej karierze – kompleks budynków o funkcji naukowo-doświadczalnej, tj. stację gospodarstwa wiejskiego (Charkowska Rolnicza Stacja Selekcyjna, aleje Bohaterów Charkowa, 142). Zaprojektowanie tego zespołu było wspólnym przedsięwzięciem z architektem ukraińskim Eugeniuszem Serdiukiem (1876–1921), uważanego za jednego z tworców ukrainskiego modernizmu architektonicznego. Według charkowskiego historyka architektury Denisa Witczenki, to właśnie Serdiuk zaproponował szatę stylistyczną, podczas gdy Charmański zajął się konstrukcyjną stroną projektu i załatwieniem formalności w urzędzie miejskim.  

Zdzisław Charmański jest projektantem kościółu św. Mikołaja w Kamieńskom, który obiecnie pozostaje jako jeden z najpiękniejszych zabytków architektury sakralnej w stylu neogotyckim na terenie Ukrainy Lewobrzeżnej. Architekt dostał zaproszenie od Ignacego Jasiukowicza, „ukraińskiego Henry Forda”, dyrektora Południowo-Rosyjskiego Dnieprowskiego Towarzystwa Metalurgicznego w Kamieńskom. Powstała świątynia, dzięki hojności mecenasa Jasiukowicza i miejscowych Polaków, pracowników Południowo-Rosyjskiego Dnieprowskiego Towarzystwa Metalurgicznego w błyskawicznym terminie – w latach 1895−1897. Świątynia zbudowana z żółtej ciegły z Kijowa na wzór gotyckiej katedry-twierdzy z kontroforsami bocznych fasad i lukami okiennymi.  

*** 

Zdzisław Charmański 29 lat żył w Charkowie, zasłużywszy tu sławę utalentowanego architekta, odpowiedzialnego pracownika, aktywnego uczestnika życia mista i miejscowej Polonii. Był on jako pracowity urzędnik, zdolny zwórca uczelni, ale tylko charkowski okres życia pozwilił jemu wywołać na świat talent architekta. Budynki jego są ciekawą kartą w historii ówczesnego budownictwa miejskiego. Wykonane zostały bowiem zgodnie z zasadami nowej filozofii rodzącej się wówczas w Europie – filozofii modernizmu mającej cechy narodowe, w tym przypadku chodzi o ukraiński modernizm architektoniczny.