Maria Klementyna Sobieska (1701-1735) W samej bazylice, w lewej nawie bliżej schodów prowadzących na kopułę, znajduje się rzeźba i portret Marii Klementyny oraz

Wśród monumentalnych grobowców papieży i świętych, jakie wypełniają wnętrze Bazyliki św. Piotra w Watykanie, znajduje się miejsce szczególne nagrobek Marii Klementyny Sobieskiej, wnuczki króla Jana III Sobieskiego. Była córką Jakuba Sobieskiego oraz wnuczką Jana III Sobieskiego. Poślubiła księcia Jakuba Stuarta, pretendenta do tronu Szkocji i Anglii. Jest to jeden z zaledwie czterech pomników nagrobnych kobiet znajdujących się w tej świątyni i zarazem jedyny, który upamiętnia potomkinię polskiego rodu królewskiego. Została pochowana w podziemiach bazyliki św. Piotra na Watykanie.

Królowa bez korony, ale z monumentalnym epitafium

Maria Klementyna była córką Jakuba Sobieskiego i Jadwigi Elżbiety von Neuburg. Jej losy splecione zostały z dramatyczną historią rodu Stuartów i dynastyczną walką o tron brytyjski po detronizacji katolickiego króla Jakuba II. W 1719 roku Maria Klementyna została żoną Jakuba III Stuarta, pretendenta do tronu Anglii, znanego jako „Stary Pretendent”. Urodziła dwóch synów, w tym Karola Edwarda Stuarta, słynnego „Młodego Pretendenta” („Bonnie Prince Charlie”).

Zmarła w Rzymie w wieku zaledwie 32 lat. Jej pogrzeb i upamiętnienie miały ogromne znaczenie polityczne i religijne. Stolica Apostolska postrzegała ją jako męczennicę sprawy katolickiej. Papież Klemens XII kazał pochować ją z najwyższymi honorami w bazylice św. Piotra.

Dzieło sztuki - i symbol tożsamości

Nagrobek Marii Klementyny Sobieskiej w Bazylice św. Piotra to nie tylko pamiątka po zmarłej królowej-pretendentce, lecz także wybitne dzieło rzeźbiarskie i głęboko symboliczna manifestacja tożsamości dynastycznej oraz religijnej.

Autorem rzeźby był Pietro Bracci (1700-1773) - jeden z ostatnich wielkich mistrzów rzymskiego baroku, znany m.in. z ukończenia słynnej fontanny di Trevi (współpracował przy niej z Niccolò Salvi). Jego twórczość cechuje się dynamiczną formą, silną ekspresją gestu i monumentalizmem. Cechy te odnajdziemy również w nagrobku Marii Klementyny. Postać królowej ukazana została w glorii z uniesionym spojrzeniem, otoczona aniołami, z atrybutami wiary i łaski. Taki sposób przedstawienia wyraża nie tylko osobistą cnotliwość zmarłej, ale też ideologiczną rolę, jaką odgrywała w oczach Kościoła jako obrończyni wiary katolickiej i matka kolejnego pretendenta do tronu Anglii.

Portret Marii Klementyny wykonał w technice mozaiki Fabio Cristofani (1681-1742) - wybitny specjalista w dziedzinie mozaik watykańskich. Jego prace, wykonywane w warsztatach mozaikowych przy Bazylice św. Piotra, cechuje mistrzowska precyzja, doskonałość barw i trwałość, a portret królowej stanowi przykład jednego z najdoskonalszych osiągnięć tej techniki w pierwszej połowie XVIII wieku.

Ważnym elementem tego pomnika są herby dynastyczne - ujęte we wspólnym kartuszu, podtrzymywanym przez putta lub anioły. Z jednej strony herb Sobieskich: złota gwiazda na błękitnym tle (herb Janina), z drugiej herb Stuartów: lew szkocki, harfa irlandzka i trzy lwy angielskie. Ta heraldyczna kompozycja nie jest wyłącznie dekoracją - to symboliczne przedstawienie unii dwóch odległych światów, które na moment zetknęły się w historii Europy dzięki osobie Marii Klementyny.

Ten nagrobek mówi zatem jednocześnie o potędze pamięci, sile idei i złożonej tożsamości kulturowej. Jest to materialny wyraz obecności Rzeczypospolitej Obojga Narodów w centrum świata katolickiego oraz przypomnienie o roli, jaką potomkowie Sobieskich odgrywali w europejskiej geopolityce XVIII wieku.

Jako miejsce pamięci staje się również nośnikiem narracji o kobiecie, która choć marginalizowana przez politykę wielkich mocarstw została upamiętniona na równi z najważniejszymi postaciami epoki. Jej obecność w Bazylice św. Piotra to nie tylko wyraz uznania papieża dla osoby zmarłej, ale także pomnik polityki Kościoła, który w niej - jako w królowej katolickiej wiary - dostrzegał narzędzie kontrreformacyjnej misji w angielskim królestwie.

Pomnik dla zmarłej Marii Klementyny Sobieskiej został sfinansowany przez Klemensa XII i Benedykta XIV. Twórcą projektu był Filippo Barigioni, rzeźby wykonał Pietro Bracci, a portret został namalowany przez Fabbio Cristofaniego. 

Znajdująca się na nim inskrypcja głosi:  „Maria Klementyna, królowa Wielkiej Brytanii, Francji i Irlandii”.

W cieniu i w blasku historii

Na początku XIX wieku naprzeciwko pomnika Marii Klementyny powstał kolejny, poświęcony jej mężowi Jakubowi Stuartowi i ich synom - dzieło zaprojektowane przez Antonia Canovę, największego rzeźbiarza włoskiego klasycyzmu. Tak zbudowano symboliczne miejsce pamięci poświęcone całej „królewskiej” rodzinie wygnańców.

Dane techniczne: marmur, stiuk, brąz, mozaika; wys. ok. 10 m