Spójrzmy na Rzym jak na mapę pamięci, na której historia rodu Sobieskich została utrwalona w przestrzeni miasta. To sieć miejsc, budynków, dzieł sztuki i narracji symbolicznych, które przypominają o zwycięstwach Jana III, obecności jego rodziny oraz o politycznym i kulturowym sojuszu z papiestwem.

Wspólny cel, jakim była ochrona chrześcijańskiej Europy przed agresywną polityką Imperium Osmańskiego prowadzoną w drugiej połowie XVII wieku, stanowił oś relacji pomiędzy dworem w Warszawie a Stolicą Apostolską w czasach panowania króla Jana III (1674-1696). Sławne zwycięstwa Sobieskiego w starciach z wojskami tureckimi - pod Chocimiem (1673), a szczególnie pod Wiedniem (1683) - świętowano w Rzymie entuzjastycznie i intensywnie. Z okazji tych triumfów wydawano także druki ulotne, powstawały dzieła literackie i sztuki rozsławiające Jana III oraz kraj, w którym panował. Kiedy zbliżała się dziesiąta rocznica zwycięstwa pod Wiedniem, pojawiła się idea uczczenia polskiego króla pomnikiem konnym, który stanąć miał w przedsionku Bazyliki Świętego Piotra, naprzeciw pomnika cesarza Konstantyna Wielkiego. Okoliczności nie były jednak sprzyjające i ostatecznie monument nie powstał.

Po śmierci Jana III (1696) otworzył się nowy rozdział w relacji rodziny Sobieskich z Rzymem - w 1699 roku wdowa po królu, Maria Kazimiera d’Arquien Sobieska (1641-1716), po ostatecznym fiasku starań o uzyskanie korony dla któregoś z synów, postanowiła osiąść w mieście na Tybrem. Jako małżonka Obrońcy Chrześcijaństwa została tu przyjęta nadzwyczaj życzliwie. Ostatecznie zamieszkała w Palazzo Zuccari na Trinità dei Monti. Towarzyszyła jej wnuczka (córka jej najstarszego syna Jakuba Ludwika), również Maria Kazimiera, a także, z przerwami, młodsi synowie - Aleksander i Konstanty. Aleksander zmarł w Rzymie w 1714 roku i pochowany został w Kościele Santa Maria della Concezione, należącym do zgromadzenia kapucynów.

Maria Kazimiera z wielkim staraniem, nie szczędząc środków, inicjowała także różnorodne działania o charakterze artystycznym, które przypominały kolejnym papieżom i rzymskiemu społeczeństwu zasługi Jana III dla chrześcijańskiej Europy. I chociaż opuściła Rzym w 1714 roku, ślady jej obecności przetrwały w istniejących do dzisiaj miejscach, zabytkach oraz pamięci zbiorowej.

Ostatni rozdział związków Sobieskich z Rzymem wiąże się z losami wnuczki króla, Marii Klementyny (1701-1735). Najmłodsza córka królewicza Jakuba Sobieskiego została żoną Jakuba III Stuarta, pretendenta do tronów Anglii i Szkocji. Po chwalebnej rewolucji w 1688 roku Stuartowie utracili koronę i żyli na wygnaniu. Jakub osiadł w Rzymie, gdzie korzystał z poparcia papieży. W 1719 roku, mimo sprzeciwu dworów wiedeńskiego i londyńskiego, dołączyła do niego Maria Klementyna. Pozostała mieszkanką Wiecznego Miasta aż do śmierci, a o jej obecności nad Tybrem przypominają liczne miejsca i obiekty, spośród których najważniejszy jest monumentalny nagrobek w Bazylice Świętego Piotra. To właśnie od Watykanu rozpoczynamy wędrówkę po rzymskich śladach rodu Sobieskich.

Watykan

Oznaczenia na mapie: 1 - Biblioteka Watykańska, 2 - Bazylika Świętego Piotra w Watykanie, 3 - Muzea Watykańskie, 4 - Kościół św. Ludwika Króla Francji (Chiesa di San Luigi dei Francesi)

W zbiorach Biblioteki Watykańskiej odnaleźć można wiele dokumentów, rękopisów oraz druków, które odzwierciedlają intensywne relacje dyplomatyczne pomiędzy Warszawą a Rzymem za panowania króla Jana III. W części biblioteki obejmującej źródła rękopiśmienne (Archivio Segreto) przechowywany jest m.in. słynny list króla pisany dwa dni po zwycięstwie pod Wiedniem, rozpoczynający się słowami: „Beatissimo Padre, Venimus, Vidimus, Deus Vicit”. Zbiory biblioteczne pozostawmy jednak badaczom, a skierujmy uwagę na to, co możemy zobaczyć, pokonując turystyczne szlaki Rzymu.

W Bazylice Świętego Piotra w Watykanie odniesień do króla Jana III czy bitwy pod Wiedniem jest niewiele, choć nie zawsze tak było. Po zwycięskich bitwach, w których dowodził Sobieski - pod Chocimiem (1673) i pod Wiedniem (1683) - przesyłano do Rzymu zdobyte chorągwie. Jako symbole triumfu były uroczyście przekazywane na ręce papieży, a następnie zawieszane w przestrzeni bazyliki watykańskiej. Nie wiemy, jak długo tu pozostawały, ponieważ relacje na temat ich losów są rozbieżne. Jak już wspomniano, w przedsionku świątyni, naprzeciwko monumentu cesarza Konstantyna Wielkiego, miał stanąć pomnik konny Jana III. Idea zrodzona w dziesiątą rocznicę wiedeńskiej bitwy nigdy nie została urzeczywistniona. Dziś do słynnej bitwy pod murami stolicy imperium Habsburgów nawiązuje jedynie płaskorzeźba na nagrobku papieża Innocentego XI. Przedstawia ona walkę wojowników w antycznych zbrojach z żołnierzami w turbanach. Badacze nie są zgodni, czy wyobrażono tu raczej ideę zmagań Kościoła z jego przeciwnikami, czy istotnie wiedeńską bitwę. Nie jesteśmy więc pewni, czy wśród chrześcijańskich wojowników jest pokazany król Jan III, choć wedle jednej z teorii możemy go dostrzec w tle, na koniu, wskazującego na osmański sztandar.

W Bazylice Świętego Piotra znajduje się także imponujący nagrobek Marii Klementyny Sobieskiej (zm. 1735), która została uhonorowana w ten sposób jako czwarta kobieta w historii: po Charlotcie Cypryjskiej, Matyldzie z Canossy i Krystynie Szwedzkiej. Prace projektowe rozpoczęły się w 1739 roku, jeszcze za pontyfikatu Klemensa XII, a nagrobek ukończono trzy lata później, gdy na tronie Piotrowym zasiadał już Benedykt XIV. To wyjątkowo monumentalne i pompatyczne dzieło - nawet jak na sztukę barokową w Rzymie - zaprojektował Filippo Barigioni (1690-1753), partie rzeźbiarskie wykonał Pietro Bracci (1700-1773), a portret w technice mozaiki opracował Pietro Paolo Cristofari (1685-1743). Ikonografia jest jasna i czytelna: wizerunek królowej podtrzymuje alegoria Boskiej Miłości z gorejącym sercem w dłoni, wspierana przez skrzydlate putto; dwa kolejne putta dzierżą symbole władzy królewskiej - brytyjską koronę i berło. Naprzeciwko nagrobka Marii Klementyny znajduje się, wykonany już w XIX wieku przez Antonia Canovę (1757-1822), nagrobek jej małżonka Jakuba III Stuarta i ich dwóch synów, Karola Edwarda i Henryka Benedykta.

W Muzeach Watykańskich zobaczymy z kolei jeden z najsławniejszych rzymskich poloników związanych z Janem III: olbrzymie (4,58 × 8,94 m) płótno Jana Matejki (4,58 × 8,94 m) „Sobieski pod Wiedniem”, wyeksponowane w Sali Sobieskiego.Dzieło namalowane zostało w 1883 roku z okazji 200. rocznicy wiktorii wiedeńskiej i przekazane ówczesnemu papieżowi Leonowi XIII jako dar narodu polskiego. Obchodzone w Wiedniu uroczystości jubileuszowe podkreślały bowiem głównie zasługi wojsk austriackich i niemieckich, pomniejszając rolę polskiego króla. Jan Matejko postanowił zatem przypomnieć Europejczykom, kto był prawdziwym bohaterem 1683 roku. Jego obraz najpierw pokazano w stolicy Austrii, a potem przekazano papieżowi podczas uroczystej audiencji z udziałem samego artysty, licznej delegacji polskiej oraz zamieszkującej Rzym Polonii. Dzieło przedstawia moment wkrótce po zwycięskiej bitwie: król Jan III składa na ręce kanonika Jana Kazimierza Denhoffa (1649-1697) - nota bene zmarłego i pochowanego w Rzymie - list do Innocentego XI, ten sam, który jest dzisiaj przechowywany w Bibliotece Watykańskiej. W tym samym muzeum zobaczyć możemy fresk dokumentujący scenę przekazania płótna Matejki papieżowi, autorstwa Ludovica Seitza (1844 -1908).

Idąc z Watykanu w stronę kolejnych miejsc związanych z Sobieskimi - czy to kierując się w stronę Piazza del Popolo, zmierzając na Schody Hiszpańskie prowadzące do Palazzo Zuccari, czy też na Piazza dei Santi Apostoli lub na Kapitol warto wejść do świątyni nacji francuskiej w Rzymie - Kościoła św. Ludwika Króla Francji (Chiesa di San Luigi dei Francesi) - położonego niedaleko Piazza Navona. Większość zwiedzających gromadzi się tam przed trzema wybitnymi obrazami Caravaggia poświęconymi św. Mateuszowi, ale nas przyciągnie nagrobek ojca królowej Marii Kazimiery, kardynała Henri de la Grange d’Arquien. Żył on blisko 94 lata (1613-1707), co na przełomie XVII i XVIII stulecia stanowiło iście imponujące „osiągnięcie”. Nagrobek, wykonany w latach 1724-1725 przez Pierre’a de Lestache’a znajduje się na zakończeniu prawej nawy bocznej. Przedstawia on kardynała, który jedną dłoń przykłada do serca, a w drugiej trzyma otwartą książkę; inskrypcja na marmurowej draperii wskazuje, że był on ojcem królowej Polski i teściem Jana III.

Lokalizacje:
Biblioteka Watykańska - dostęp ograniczony i wymaga wcześniejszego kontaktu z instytucją
Bazylika Świętego Piotra w Watykanie
Muzea Watykańskie
Kościoła św. Ludwika Króla Francji (Chiesa di San Luigi dei Francesi)

Szlakiem wzgórz - Pincio, Kwirynał i Wiminał

Oznaczenia na mapie: 5 - Piazza del Popolo, 6 - Palazzo Zuccari, 7 - Villa Torres, 8 - Kościół Santa Maria della Concezione dei Cappuccini, 9 - Galleria Nazionale d’Arte Antica, 10 - Kościół San Carlo alle Quattro Fontane, 11 - Bazylika Matki Bożej Anielskiej i Męczenników (Santa Maria degli Angeli e dei Martiri), 12 - Kościół Santa Maria della Vittoria, 13 - Istituto Religiose Orsoline

Via Flaminia, starożytna droga prowadząca do Rzymu od północy, kończy się na rozległym, reprezentacyjnym placu zwanym Piazza del Popolo. Przez wieki stanowił on scenerię uroczystych wjazdów dostojników przybywających do Wiecznego Miasta w celach politycznych lub religijnych. 4 sierpnia 1680 roku zgromadzeni na placu Rzymianie mogli obserwować przybycie ambasadora Rzeczypospolitej - Michała Kazimierza Radziwiłła. Pojawił się on nad Tybrem z polecenia króla Jana III, aby złożyć w imieniu monarchy obediencję, czyli akt posłuszeństwa zasiadającemu ówcześnie na tronie Piotrowym papieżowi Innocentemu XI. Kilkusetosobowy orszak wjechał na plac w ściśle ustalonym szyku. Ubranemu z przepychem ambasadorowi towarzyszyli liczni jeźdźcy na przystrojonych koniach, służba, oddziały janczarów i husarii, a także egzotyczne zwierzęta - małpy i wielbłądy. Bezcenną pamiątką tego wydarzenia pozostaje obraz zachowany w zbiorach Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie. Ponad czterometrowe płótno ukazuje nie tylko przepych orszaku, lecz także wiernie oddaje architekturę rzymskiego placu.

Od bliźniaczych kościołów poświęconych Matce Bożej, zamykających południową perspektywę Piazza del Popolo, rozchodzą się trzy ulice: Corso, Ripetta i Babuino. Ostatnia z nich prowadzi do słynnych Schodów Hiszpańskich. Dziś wspinaczka nimi z Piazza di Spagna do kościoła Trinità dei Monti należy do obowiązkowych punktów zwiedzania stolicy Włoch, ale w czasach Marii Kazimiery Sobieskiej na wzgórze Pincio można było dojść zwykłą drogą wśród drzew. Schody Hiszpańskie powstały dopiero w latach 20. XVIII wieku. Z ich szczytu roztacza się jeden z najpiękniejszych widoków Rzymu.

Perspektywę Placu Trinità dei Monti zamyka od strony południowej Palazzo Zuccari z urokliwym portykiem (zwanym też tempiettem), opartym na lekko falistej linii, w którego górnej części umieszczono - dziś przeszklony - balkon. Tempietto powstało w 1711 roku z inicjatywy mieszkających wówczas w pałacu królowej Marii Kazimiery i jej syna Aleksandra. Za projektanta budowli uważa się zwykle Filippa Juvarrę, znakomitego architekta zatrudnionego przez Sobieskich w roli scenografa przedstawień muzycznych. Pod portykiem, nad drzwiami wejściowymi do pałacu, widnieje kartusz zwieńczony koroną, a na nim - oprócz herbów Polski i Litwy (Orła i Pogoni) - herb Sobieskich Janina i herb rodu de la Grange d’Arquien z trzema jeleniami. To dziś najbardziej widoczny znak obecności królowej wdowy w tej rezydencji. Obecnie w pałacu swoją siedzibę ma niemiecki ośrodek badawczy Bibliotheca Hertziana - Max-Planck-Institut für Kunstgeschichte, o czym piszemy w osobnym tekście w bazie poloników.

Przed portykiem zbiegają się dwie ulice - Gregoriana i Sistina, nazwane tak na cześć papieży Grzegorza XIII i Sykstusa V. Nad Via Sistina, wówczas jeszcze zwaną Via Felice, Maria Kazimiera w 1702 roku poleciła przerzucić drewniany most łączący Palazzo Zuccari z Casa Stefanoni, gdzie mieszkał jej ojciec, kardynał Henri de la Grange d’Arquien. Dalej rozciągały się zabudowania i ogrody Villa Torres (obecnie Villa Malta), również należące do Marii Kazimiery (o rezdyencjach Sobieskich piszemy w tym artykule).

Idąc dalej Via Sistina, dochodzimy do niewielkiej Via dei Cappuccini, która zaprowadzi nas przed fasadę kościoła kapucynów (Santa Maria della Concezione dei Cappuccini). Tu spoczął Aleksander Sobieski, zmarły 19 listopada 1714 roku w wieku zaledwie 37 lat. Jego nagrobek wykonał w latach 1727-1728 rzeźbiarz Camillo Rusconi (1658-1728) To ostatnia i jedna z najlepszych prac wielkiego rzymskiego mistrza. Pomagał mu m.in. Filippo della Valle (1698-1768), który pojawi się jeszcze w naszym przewodniku w kontekście Sobieskich.

Po przeciwnej stronie Piazza Barberini mieści się Palazzo Barberini, obecnie siedziba Galleria Nazionale d’Arte Antica. W zbiorach tej instytucji znajdziemy m.in. cztery malarskie medaliony,pierwotnie wykonane w 1696 roku w Kościele św. Stanisława w Rzymie z okazji uroczystości pogrzebowych króla Jana III Sobieskiego.

Idąc dalej Via delle Quattro Fontane, wspinamy się na Kwirynał - najwyższe z siedmiu rzymskich wzgórz. Na jego szczycie, obok dawnej rezydencji papieży, znajduje się Kościół San Andrea al Quirinale, zaprojektowany przez Gianlorenza Berniniego (1598-1680). My jednak kierujemy się do niewielkiego Kościoła San Carlo alle Quattro Fontane, dzieła Francesca Borrominiego (1599-1667). W jego zakrystii znajduje się płyta nagrobna kardynała Jana Kazimierza Denhoffa (zm. 1697), pierwotnie wmurowana w nawie świątyni. Denhoff, rezydent Jana III w Rzymie, wspólnie z Tommaso Talentim (1629-1693) wręczył papieżowi Innocentemu XI zdobytą pod Wiedniem chorągiew tureckiego wezyra w kaplicy pobliskiego pałacu na Kwirynale.

Kontynuując spacer Via delle Quattro Fontane, skręcamy w lewo w Via Nazionale, by wspiąć się na wzgórze Wiminał. Przy ruchliwym Piazza della Republica znajduje się Bazylika Matki Bożej Anielskiej i Męczenników (Santa Maria degli Angeli e dei Martiri). W jej wnętrzu odnajdziemy imponujący zegar słoneczny, którego inauguracja nastąpiła w 1702 roku. Zwany jest on meridianą lub Linea Clementina, od imienia papieża Klemensa XII, który zlecił jego wykonanie. W posadzce w pobliżu zegara wmurowano dwie brązowe tablice, ufundowane przez Marię Kazimierę Sobieską. Jedna odnosi się bezpośrednio do niej samej, druga zaś upamiętnia triumf jej małżonka, Jana III Sobieskiego, odniesiony w 1683 roku pod murami Wiednia.

Niedaleko bazyliki znajduje się Kościół Santa Maria della Vittoria. W jego zakrystii przechowywane są zdobyczne chorągwie tureckie. Nie ma zgody wśród badaczy, z jaką bitwą należy je wiązać - poza odsieczą Wiednia w 1683 roku przywoływane są m.in. bitwa pod Lepanto (1571), pierwsze oblężenie stolicy Habsburgów (1529), a nawet bitwa pod Ceutą w 1415 roku! Janusz Pasierb i Michał Janocha podają, że chorągwie (albo przynajmniej niektóre z nich) podarowała do świątyni Eleonora Maria Habsburżanka, małżonka księcia Karola V Lotaryńskiego, i są to jego zdobycze z wojen z Turkami, m.in. z bitwy wiedeńskiej. 

Półtora kilometra dalej, kierując się na północny-wschód, znajduje się budynek Istituto Religiose Orsoline. W jego zbiorach znajdziemy piękne popiersie Marii Klementyny Sobieskiej, wykonane z gipsu najprawdopodobniej w drugiej ćwierci XVIII wieku. Rzeźba stanowi parę z popiersiem papieża Klemensa XII. Oba obiekty zostały niedawno poddane konserwacji, sfinansowanej przez Instytut Polonika.

Lokalizacje:
Piazza del Popolo
Palazzo Zuccari - dostęp tylko z zewnątrz
Villa Torres - dostęp ograniczony, także z zewnątrz
Kościół Santa Maria della Concezion dei Cappuccini
Palazzo Barberini, Galleria Nazionale d’Arte Antica - dostęp ograniczony i wymaga wcześniejszego kontaktu z instytucją
Kościół San Carlo alle Quattro Fontane
Kościół Santa Maria degli Angeli e dei Martiri
Santa Maria della Vittoria
Istituto Religiose Orsoline - dostęp ograniczony i wymaga wcześniejszego kontaktu z instytucją

Wokół Piazza dei Santi Apostoli

Oznaczenia na mapie: 14 - Palazzo Odescalchi, 15 - Palazzo Muti, 16 - Bazylika Świętych Dwunastu Apostołów (Basilica dei Santi XII Apostoli), 17 - Kościół Santissimo Nome di Maria

Piazza dei Santi Apostoli symbolicznie wyznacza początkowy i końcowy akcent pobytu Sobieskich w Rzymie. Monumentalny Palazzo Odescalchi był pierwszą rezydencją królowej wdowy Marii Kazimiery Sobieskiej, która przybyła do Wiecznego Miasta 23 marca 1699 roku. Gościny udzielił jej Livio Odescalchi, bratanek zmarłego w 1689 roku papieża Innocentego XI. Pałac wywarł na królowej ogromne wrażenie - relacjonowała, że był „całkowicie umeblowany z nadzwyczajnym przepychem, ileż mebli, obrazów, posągów i kosztowności”. Nawet gdy od 1702 roku królowa zamieszkała na stałe w Palazzo Zuccari, to w reprezentacyjnych wnętrzach Palazzo Odescalchi wciąż przyjmowała znamienitych gości.

Przy północnej pierzei Piazza dei Santi Apostoli znajduje się Palazzo Muti (zwany dawniej Palazzo del Re). Była to rezydencja Jakuba III Stuarta oraz jego żony Marii Klementyny Sobieskiej. Przybyła ona do Wiecznego Miasta w 1719 roku. Pierwsze lata pobytu nad Tybrem upłynęły szczęśliwie, jednak długoletni konflikt z mężem i ascetyczny tryb życia poważnie nadwątliły jej zdrowie. Zmarła w Palazzo Muti 18 stycznia 1735 roku. Jej zabalsamowane ciało wystawiono w rezydencji, a następnie odprawiono uroczystości pogrzebowe w pobliskiej Bazylice Świętych Dwunastu Apostołów (Basilica dei Santi XII Apostoli). Pochowano ją w Bazylice Świętego Piotra, ale w świątyni przy Piazza dei Santi Apostoli złożono jej wnętrzności, usunięte podczas balsamowania. Franciszkanie zarządzający świątynią ufundowali nagrobek sercu królowej, wykonany w latach 1737-1738 według projektu rzeźbiarza Filippa della Valle.

Nieco dalej na południe, na Forum Trajana, znajduje się Kościół Santissimo Nome di Maria. 12 września 1683 roku, w dzień Narodzenia Maryi, wojska chrześcijańskie pod dowództwem Jana III Sobieskiego rozgromiły pod Wiedniem armię Imperium Osmańskiego. Na pamiątkę zwycięstwa papież Innocenty XI ustanowił w 1685 roku święto Najświętszego Imienia Maryi. Kościół, wzniesiony jako wotum za wiedeńską wiktorię, powstał jednak dopiero w latach 1736-1751 według projektu Antoine’a Derizeta (1685-1768). Do dziś odprawiane są w nim msze w intencji zwycięstwa z 1683 roku. Wewnątrz przechowywane są także pamiątki związane z odsieczą: buńczuk, który ma być łupem Jana III Sobieskiego i dywan pochodzący z namiotu wezyra. W zakrystii znajduje się ponadto portret Marii Klementyny - jedna z licznych kopii i replik jej wizerunku autorstwa Antonia Davida (1698-1750).

Lokalizacje:
Palazzo Odescalchi - dostęp tylko z zewnątrz
Palazzo Muti - dostęp tylko z zewnątrz
Bazylika Świętych Dwunastu Apostołów (Basilica dei Santi XII Apostoli)
Kościół Santissimo Nome di Maria - dostęp ograniczony i wymaga wcześniejszego kontaktu z instytucją

Na Kapitolu i Forum Romanum

Oznaczenia na mapie: 18 - Kościół św. Stanisława Biskupa i Męczennika (Chiesa di San Stanislao V.M.), 19 - Muzea Kapitolońskie, Palazzo Nuovo, 20 - Muzea Kapitolińskie, Palazzo dei Conservatori, 21 - Kościół Santi Luca e Martina, 22 - Kościół San Clemente, 23 - Kościół Santi Silvestro e Martino ai Monti, 24 - Congregazione del Santissimo Redentore

Przy Via delle Botteghe Oscure odnajdziemy Kościół św. Stanisława Biskupa i Męczennika (Chiesa di San Stanislao V.M.), narodową świątynię Polaków w Rzymie. Wraz z sąsiadującym hospicjum stanowił on miejsce opieki nad licznymi pielgrzymami z Polski, a jednocześnie ośrodek celebracji wydarzeń istotnych dla naszej ojczyzny. W czasach panowania Jana III modlił się tu papież Innocenty XI, polecając Bogu króla oraz jego żołnierzy walczących u bram Wiednia. Szczególnie uroczysty charakter miały egzekwie odprawione 10 grudnia 1696 roku, po śmierci monarchy, z inicjatywy kardynała Carla Barberiniego (1630-1704) - protektora Rzeczypospolitej. W zbiorach kościoła znajdują się trzy obrazy związane z Sobieskimi: dwa portrety króla Jana III oraz portret królowej Marii Kazimiery. Dwa z nich (jeden króla i królowej) być może podarowane zostały do świątyni w czasach panowania Sobieskich. W posadzce świątyni wmurowano także epitafium Franciszka Bogorii Zakrzewskiego, dworzanina królowej, który towarzyszył jej w wyjeździe do Rzymu i zmarł tam w 1700 roku, mając zaledwie 20 lat. O rzymskich nagrobkach i epitafiach piszemy w osobnym tekście.

Na fali popularności Jana III Sobieskiego po zwycięskiej bitwie pod Wiedniem postulowano, by polskiego króla uczcić w Rzymie pomnikiem konnym. Oprócz lokalizacji w przedsionku Bazyliki Świętego Piotra w Watykanie, rozważano także umieszczenie go na Kapitolu. Koncepcje te nie wyszły jednak poza fazę idei. Śladem pamięci o królu pozostaje marmurowa tablica w Muzeach Kapitolińskich, w Palazzo Nuovo, poświęcona Innocentemu XI i bohaterom odsieczy. Wymienia ona także dowodzącego wojskami chrześcijańskimi „IOANNE TERTIO POLONIAE REGE SEMPER INVICTO” (Jan Trzeci Król Polski Zawsze Niezwyciężony). Niestety, obecnie tablica jest trudno dostępna - wtórnie umieszczono ją wysoko, w niszy za schodami.

Także w Muzeach Kapitolińskich, w Palazzo dei Conservatori, przechowywana jest z kolei tablica upamiętniająca uroczyste przybycie królowej Marii Kazimiery na Kapitol 2 grudnia 1700 roku. Oprawiona w profilowaną ramę, zawiera obszerną łacińską inskrypcję i zwieńczona jest płaskorzeźbionym popiersiem królowej autorstwa Lorenza Ottoniego (1658-1736). Tekst ukazuje Marię Kazimierę jako tę, która miała nakłonić małżonka do oswobodzenia Wiednia, podkreśla jej pobożność i pielgrzymkę do Rzymu w Roku Jubileuszowym, a także porównuje uroczystość jej powitania do ceremonii organizowanych dla królowej Krystyny Szwedzkiej (1626-1689). To szczególnie ważny punkt odniesienia: we władczyni, która przeszła na katolicyzm i abdykowała na rzecz niedoszłego męża Karola Gustawa, a następnie osiadła w Rzymie, Maria Kazimiera widziała bowiem ceremonialny i prestiżowy wzór dla swojego pobytu nad Tybrem.

Na Forum Romanum odnajdziemy jeszcze jedno miejsce pośrednio związane z Sobieskim. Barokowy Kościół Santi Luca e Martina był niegdyś świątynią artystów zrzeszonych w pobliskiej Akademii Świętego Łukasza. Instytucja ta organizowała kursy teoretyczne i dyskusje dla adeptów sztuki, a także konkursy w dziedzinach malarstwa, rzeźby i architektury. Przez kilka lat, między około 1678 a 1682 rokiem byli z nią związani dwaj twórcy wysłani do Rzymu przez króla Jana III Sobieskiego - Jerzy Szymonowicz (1660-1711), który po uszlachceniu przyjął nazwisko Siemiginowski, i Jan Reisner (1655-1713). Szymonowicz zdobył pierwsze miejsce w konkursie dla pierwszej (czyli najwyższej) klasy malarstwa w 1681 roku, z kolei Reisner triumfował w dziedzinie architektury rok później. Uczelnia mieściła się obok kościoła, przy Via Bonella 44. W 1934 roku przeniesiono ją w obecne miejsce, niedaleko Fontany di Trevi.

Nieco dalej znajduje się Bazylika San Clemente, którą opiekują się dominikanie. W pokoju recepcyjnym klasztoru wisi portret Marii Klementyny Sobieskiej - kopia obrazu Antonio Davida, na którym królowa przedstawiona jest w brązowej sukni i szalu zakrywającym włosy. Na północ od San Clemente, za słynnym Złotym Domem Nerona i Termami Trajana, znajdziemy dwa kolejne obiekty związane z Sobieskimi. W podziemiach pod Bazyliką Santi Silvestro e Martino ai Monti można zobaczyć płytę poświęconą kardynałowi Opizio Pallaviciniemu (1632-1700), który w latach 1680-1688 był nuncjuszem apostolskim w Rzeczpospolitej. Tekst na tablicy wspomina, że w bazylice zbierano fundusze na kampanię króla Jana III Sobieskiego przeciw Imperium Osmańskiemu. Tuż obok, przy Via Merulana, na dziedzińcu należącego do zakonu redemptorystów (Congregazione del Santissimo Redentore) Kolegium św. Alfonsa znajduje się marmurowa tablica z obszernym łacińskim epigrafem, poświęcona papieżowi Innocentemu XII i Marii Kazimierze Sobieskiej, pochodząca z 1700 roku. Antonio Pignatelli, zanim został papieżem, pełnił w latach 1660-1668 funkcję nuncjusza w Polsce i to on w 1665 roku udzielił ślubu chorążemu koronnemu Janowi Sobieskiemu i Marii Kazimierze de la Grange d’Arquien.

Lokalizacje:
Kościół św. Stanisława Biskupa i Męczennika (Chiesa di San Stanislao V.M.) - dostęp ograniczony i wymaga wcześniejszego kontaktu z instytucją
Musei Capitolini, Palazzo Nuovo
Musei Capitolini, Palazzo dei Conservatori
Bazylika Santi Luca e Martina
Bazylika San Clemente - dostęp ograniczony i wymaga wcześniejszego kontaktu z instytucją
Kościół Santi Silvestro e Martino ai Monti
Congregazione del Santissimo Redentore - dostęp ograniczony i wymaga wcześniejszego kontaktu z instytucją

Zatybrze

Oznaczenia na mapie: 25 - Bazylika Świętej Cecylii na Zatybrzu (Santa Cecilia in Trastevere)

Zwiedzając Bazylikę Świętej Cecylii na Zatybrzu (Santa Cecilia in Trastevere), warto pamiętać o Marii Klementynie Sobieskiej, która w latach 1725-1727 regularnie uczestniczyła w nabożeństwach odprawianych w tej świątyni. W tym czasie, na tle konfliktów małżeńskich, opuściła dwór w Palazzo Muti i przeniosła się do klasztoru sióstr benedyktynek przy bazylice. Do dziś zachowały się dwie tablice kamienne upamiętniające jej pobyt w tym miejscu, jednak nie są dostępne dla zwiedzających, ponieważ znajdują się za klauzurą. Jedna widnieje na zewnętrznej ścianie klasztoru, od strony dziedzińca, przy oknie pokoju zajmowanego przez Marię Klementynę i jej niewielki dwór. Druga wmurowana jest w ścianę niewielkiej empory otwartej na świątynię, w której królowa zwykła się modlić. Fundatorkami obu tablic były benedyktynki. Treść inskrypcji podkreśla serdeczność i przywiązanie sióstr do królewskiej rezydentki. W kronice zgromadzenia zachowało się także wiele wzmianek o jej pobycie w klasztorze.

Lokalizacja:
Klasztor Benedyktynek przy Bazylice Świętej Cecylii na Zatybrzu - dostęp ograniczony i wymaga wcześniejszego kontaktu z instytucją

Dla zaawansowanych - za zamkniętymi drzwiami

Oznaczenia na mapie: 26 - Istituto Centrale per la Grafica, 27 - Museo di Roma - Palazzo Braschi, 28 - Biblioteca Casanatense

W Rzymie działa wiele instytucji przechowujących cenne dzieła i obiekty historyczne związane z Sobieskimi, które zostały wykonane na podłożu papierowym. Są to przede wszystkim ryciny i starodruki, ale także listy i dokumenty. Zbiory te nie są udostępniane publiczności. Opisanie wszystkich bibliotek, archiwów, magazynów muzealnych i instytucji kultury posiadających w swoich kolekcjach sobiesciana wymagałoby rozległych kwerend i zapewne odrębnego przewodnika. Część tych śladów została już zresztą udokumentowana - Biblioteka Narodowa publikuje kolejne tomy serii „Polonika XVI-XVIII wieku w Bibliotekach Rzymskich” - można je pobrać online. Poniżej przedstawiamy więc tylko kilka wybranych miejsc i obiektów, pozostawiając dalsze odkrycia najbardziej dociekliwym badaczom i poszukiwaczom śladów Sobieskich nad Tybrem.

W Istituto Centrale per la Grafica przechowywane są liczne ryciny portretowe, przedstawiające przede wszystkim Jana III Sobieskiego, a także jego syna Jakuba Ludwika i wnuczkę Marię Klementynę. W zbiorach znajdują się również odbitki graficzne dokumentujące m.in. dekorację okolicznościową w Kościele św. Stanisława Biskupa i Męczennika przygotowaną na uroczystości pogrzebowe Jana III, zaślubiny Marii Klementyny z Jakubem III Stuartem, kondukt pogrzebowy królowej z Bazyliki Świętych Dwunastu Apostołów do Bazyliki Świętego Piotra oraz jej nagrobek.

Szczególnie cenną część kolekcji stanowią płyty miedziorytnicze, z których wykonywano odbitki. Trzy zachowane matryce składają się na złożoną kompozycję znaną jako Teza Taddea lub Urbana Barberinich, której symboliczny program podkreśla m.in. rolę Jana III Sobieskiego w Lidze Świętej. Płyty opracowali w 1684 roku Jacques Blondeau (1655-1698) i Arnold van Westerhout (1651-1725) według rysunku Agostina Scilli (1629-1700). W zbiorach instytucji znajduje się także płyta przedstawiająca dekorację okolicznościową w Kościele św. Stanisława wykonaną na uroczystości pogrzebowe króla w 1696 roku - dzieło Francesca (1670-1733) i Pietra Santiego (1635-1700) Bartolich według projektu Sebastiana Ciprianiego.

Wiele interesujących obiektów na papierze związanych z Sobieskimi odnajdziemy także w zbiorach Museo di Roma - Palazzo Braschi. W kolekcji rycin przechowywane są znane już z płyt miedziorytniczych z Istituto Centrale per la Grafica Teza Taddea i Urbana Barberinich oraz przedstawienie dekoracji Kościoła Świętego Stanisława przygotowanej na uroczystości pogrzebowe Jana III. Oprócz nich Museo di Roma posiada grafiki związane z Marią Klementyną Sobieską: frontyspis z jej portretem z dzieła „Parentalia Mariae Clementinae...”, procesję pogrzebową z Bazyliki Świętych Dwunastu Apostołów do Bazyliki Świętego Piotra czy dekorację okolicznościową w tejże świątyni. Ceremonie i dekoracje w Basilica dei Santi XII Apostoli przedstawia także obraz olejny braci Giuseppe (1708-1761) i Domenica (zm. 1771) Valerianich, wykonany między 1735 a 1739 rokiem. Museo di Roma przechowuje ponadto rycinę ukazującą dekorację Kościoła Santa Maria della Concezion dei Cappuccini na uroczystości pogrzebowe Aleksandra Sobieskiego, autorstwa Francesca Faraone Aquila (1676-1740) i Alessandra Specchiego (1666-1729).

Egzemplarz tej ryciny znajduje się także w kolekcji Biblioteca Casanatense. W tej książnicy odnaleźć można również piękną odbitkę dokumentującą uroczystości upamiętniające Marię Klementynę Sobieską, zorganizowane w kościele San Paterniano we włoskim Fano przez miejscowego biskupa Jacoba Beni. W zbiorach biblioteki przechowywanych jest też wiele starodruków związanych z Sobieskimi. W katalogu odnajdujemy m.in. „Les anecdotes de Pologne, ou Memoires secrets du regne de Jean Sobieski III” François Paulina Dalairaca (1626-1689), czy „Histoire de Jean Sobieski, roi de Pologne” Gabriela Françoisa Coyera (1707-1782), listy do Jana III i Marii Kazimiery oraz kilkadziesiąt (!) relacji o zwycięstwach Sobieskiego pod Chocimiem (1673) i Wiedniem (1683). Biblioteca Casanatense przechowuje także komplet wydań gazety „Foglio di Foligno” (założonej w 1677 roku pod tytułem „Avvisi”) z okresu rezydencji Marii Kazimiery Sobieskiej w Rzymie (1699-1714). Zawarte w niej informacje o polskiej królowej docierały daleko poza Italię, m.in. do Francji i krajów Cesarstwa Niemieckiego.

Wybrane przykłady obiektów z trzech wspomnianych instytucji pokazują, jak bogaty materiał źródłowy związany z Sobieskimi zachował się w Rzymie. Do tego należy dodać jeszcze - wspomniane na początku przewodnika - Archiwa Watykańskie i Bibliotekę Watykańską, a także Biblioteca Nazionale Centrale Vittorio Emanuele, Archivio Storico Capitolino, Archivio di Stato di Roma i wiele innych miejsc, w których dociekliwi badacze odnajdą liczne i cenne źródła.

Lokalizacje:
Istituto Centrale per la Grafica - dostęp ograniczony i wymaga wcześniejszego kontaktu z instytucją
Museo di Roma - Palazzo Braschi - dostęp ograniczony i wymaga wcześniejszego kontaktu z instytucją
Biblioteca Casanatense - dostęp ograniczony i wymaga wcześniejszego kontaktu z instytucją