„Zamknął na zawsze oczy Jan III. Bohater i dobroczyńca nasz”*

Wiadomość o śmierci króla Jana III Sobieskiego dotarła do Rzymu szybko, jednak oficjalny komunikat o odejściu monarchy przywiózł osobiście papieżowi Innocentemu XII biskup Jan Kazimierz Bokum w listopadzie 1696 r. Sława i autorytet polskiego króla, którego postać szczególnie celebrowano po wiktorii wiedeńskiej 1683 r., sprawiły, że wieść o jego odejściu odbiła się szerokim echem w całej chrześcijańskiej Europie. To jednak w Rzymie uroczystości przybrały najbardziej solenny charakter. Kardynał protektor Rzeczpospolitej, Carlo Barberini (1630-1704), podjął intensywne działania związane z należytym uczczeniem i upamiętnieniem polskiego monarchy, manifestując zarazem swoje przywiązanie do rodziny królewskiej i narodu, któremu patronował. Pierwsze uroczystości komemoratywne zorganizowane zostały z inicjatywy kardynała Barberiniego w Cappella Paolina pałacu kwirynalskiego (5 grudnia 1696 r.). Celebrowano tu mszę za duszę zmarłego.

Relatione della Pompa Funebre

Pięć dni później miały miejsce najważniejsze uroczystości, zorganizowane w polskim kościele św. Stanisława Biskupa i Męczennika. Zachowały się trzy relacje opisujące uroczystości z 10 grudnia, dwie w języku włoskim, jedna w łacińskim. Istnieje również świadectwo ikonograficzne - rycina autorstwa Pietra i Francesca Santi Bartoli na podstawie rysunku Sebastiana Ciprianiego, projektanta „apparatus funebris”. Rycina odtwarza wnętrze kościoła i jego wystrój przygotowany specjalne na uroczyste egzekwie. Według koncepcji Ciprianiego niewielki kościół zamienił się w prawdziwe teatrum. Po środku wnętrza ustawiony został monumentalny katafalk na wysokim prostokątnym cokole przyozdobionym skrzydlatą czaszką oraz dwoma kartuszami z herbem Sobieskich - Janina. Powyżej umieszczono urnę na tle krzyżujących się panopliów. Górną część katafalku, nawiązującą kształtem do obelisku okrytego tkaniną, wieńczyły insygnia królewskie spoczywające na poduszkach. Flankowały je gałęzie palmy oraz lauru. Cały kościół oświetlały liczne świece w wysokich lichtarzach. Spod sklepienia spuszczone były płachty materii podpięte przy gzymsie, podobnie przesłonięte zostały przejścia do bocznych kaplic. Najciekawszym elementem wystroju było jednak sześć owalnych medalionów, na których namalowano ważne epizody z życia zmarłego króla. Znalazły się one ponad wejściami do bocznych kaplic (cztery), jeden wieńczył przestrzeń ponad ołtarzem głównym, a ostatni przeciwległą ścianę, ponad wyjściem ze świątyni. Wszystkie ujęte były w dekoracyjne, malowane ramy o iluzjonistycznym rysunku przypominającym rzeźbioną oprawę. Poniżej każdego z obrazów umieszczone zostały wyjaśniające inskrypcje w języku łacińskim.

Bezcenna pamiątka rzymskich egzekwii króla Jana III

Z rachunków, które znajdują się w Archiwum Barberinich w Rzymie, wynika, że Carlo Barberini nie szczędził środków na przygotowanie godnej oprawy mszy żałobnej „sine corpore”. Przygotowania rozpoczął jeszcze zanim do Rzymu dotarł sekretarz z oficjalną informacją o zgonie polskiego króla. Do prac zleconych wcześniej należały m.in. wielkoformatowe obrazy widoczne na rycinie Ciprianiego.

Odbitka uwiecznia pięć z sześciu medalionów, ostatni umieszczony był bowiem w miejscu, z którego ujęta jest scena. Medaliony namalowane zostały „en grisaille”, techniką tempery na płótnie. Ich autorem był Philipp Jakob Wörndle (1652-1722), artysta pochodzenia austriackiego działający w Rzymie. W rachunkach jego imię i nazwisko zanotowane jest w zitalianizowanej formie - Giacomo Wernele.

Do dnia dzisiejszego zachowały się cztery medaliony, które znajdują się w zbiorach Galleria Nazionale d’Arte Antica w Palazzo Barberini. Są to płótna, które ozdabiały przestrzeń nawy głównej. Z uwagi na efemeryczny charakter takich dekoracji ich zachowanie do dziś postrzegać można jako ewenement. Medalion umieszczony ponad ołtarzem, a także ten przeznaczony na przeciwległą ścianę kościoła zaginęły lub przechowywane są w nieznanym dziś miejscu.

Malowana kronika życia Jana III

Ikonografia obrazów zdobiących egzekwie opracowana została przez kardynała Carla Barberiniego.

Obraz ponad ołtarzem ilustrował zaślubiny Jana III z Marią Kazimierą w kaplicy Zamku Królewskiego w Warszawie 5 lipca 1665 r. Wygląd medalionu ocenić możemy jedynie na podstawie ryciny Ciprianiego, choć i tu jest on częściowo przesłonięty koroną wieńczącą katafalk. Towarzysząca mu inskrypcja wyjaśniała, że błogosławieństwa małżonkom udzielał nuncjusz Stolicy Apostolskiej w Rzeczpospolitej, Monsignor Antonio Pignatelli, zasiadający w roku 1696 na tronie papieskim jako papież Innocenty XII.

Kolejne cztery medaliony ozdabiające nawę ukazywały sceny w kolejności chronologicznej. Pierwszą jest zwycięstwo Jana III i dowodzonych przez niego wojsk w bitwie pod Chocimiem przeciwko Turkom w 1673 r. Na obrazie ukazany został król dosiadający wspiętego konia na tle pola bitewnego. Ponad królem skrzydlata fama zbliża się, chcąc złożyć koronę na jego głowę.

Drugi medalion przypomina złożenie obediencji przez króla Jana III papieżowi Innocentemu XI za pośrednictwem ambasadora królewskiego Michała Kazimierza Radziwiłła. Na obrazie znalazły się dwie czasowo rozbieżne sceny dokumentujące to ważne dyplomatyczne wydarzenie: akt oddania, w którym papież siedzi na tronie pod baldachimem, a przed nim klęczy polski ambasador, w drugim planie dostrzegamy uroczysty wjazd ambasady do Wiecznego Miasta.

Trzecie płótno upamiętniło zwycięstwo Jana III i dowodzonych przez niego wojsk koalicji antytureckiej pod Wiedniem w 1683 r. W scenie Jan III ukazany został w ferworze walki, na koniu, z polem bitwy w tle. W lewej ręce trzyma zdobyty sztandar, który później przekazany został jako trofeum do Watykanu. Ponad sceną skrzydlata fama z trąbą oraz gałązkami palmy ogłasza zwycięstwo.

Czwarta scena dokumentuje fundacje dwóch nowych zgromadzeń w Rzeczpospolitej, podjęte przez królewską parę, a także ich świątyń. Są to klasztor ojców Kapucynów oraz sióstr Benedyktynek sakramentek w Warszawie.

Ostatni medalion umieszczony był na ścianie kościoła od strony fasady i ukazywał Jana III jako wojownika. Konterfekt ozdobiony był festonem, a podtrzymywał go skrzydlaty szkielet. Kompozycja ta - podobnie jak na pozostałych medalionach - również namalowana została w tonacji „en grisaille”. Ikonografię przedstawienia dopełniała inskrypcja, której tekst znamy dzięki drukowi opisującemu uroczystości. Była to eulogia (tekst pochwały) adresowana do zmarłego.

*Cytat pochodzący z listu Andrzeja Chryzostoma Załuskiego, świadka śmierci Jana III, do kardynała Michała Stefana Radziejowskiego.