Artykuł zawiera informacje na temat historii Oleska, które wg autorów tekstu zostało żałożone w 1481 r. przez Piotra na Olesku Oleskiego oraz Annę z Sienina. Majątek ten początkowo znajdował się w rękach polskich. Wspomniana jest też historia oraz anegdota o narodzinach w Olesku Jana III Sobieskiego. Dalej następuje dokładny opis zamku oleskiego. (Źródło: „Tygodnik Illustrowany”, Warszawa 1860, T:1, s. 128., za: Biblioteka Cyfrowa Uniwersytetu Łódzkiego).

Uwspółczesniony odczyt tekstu.

Miasto Olesko.

Miasto Olesko położone było w dawnym województwie ruskim, w ziemi lwowskiej, dziś należy do cyrkułu złoczowskiego. Założył je w r. 1481 Piotr na Olesku Oleski, z żoną Anną z Sienina, na wzgórzu panującym nad okolicznymi błotami. Majątek oleski, czyli jak zwano podówczas księstwo, składał się z pięciu miast i pięćdziesięciu wsi, a z ręką Jadwigi, córki Piotra, przeszedł do Walentego Tęczyńskiego, wojewody krakowskiego. Znów po kądzieli przeszedł w ręce Stanisława Żółkiewskiego, hetmana w. k. Takim samym sposobem z ręką Zofii Żółkiewskiej dostał się Janowi Daniłowiczowi, a z ręką Teofili Daniłowiczówny, Jakubowi Sobieskiemu, naówczas krajczemu koronnemu. Państwo Sobiescy mieszkali stale w zamku oleskim, i w nim urodził się Jan III. Najdokładniejsze świadectwo w tym względzie zapisane zostało na wielkim mszale, znajdującym się w kościele bazyliańskim w Podhorcach, w następujących słowach:

„Jan III król polski, Europy słońce, księżyca ottomańskiego zaćmienie, piorun wschodnich krajów, odebrał swój początek od jaśnie wielmożnej i starożytnej familii Żółkiewskich, wnuki kanclerza koronnego, a potem hetmana wielkiego. Urodził się w zamku Olesko w r. 1624, dnia wtórego czerwca, w wigilię przenajświętszej Trójcy, która to tajemnica przez całe życie w osobliwszej czci u niego była i szczególna w przygodach ucieczka i pomoc dziwna. Ten Jan tejże pary, jako był trzecim synem, tak w porządku królów Janów był trzecim królem. W czasie jego przyjścia na świat, dziwna zrządzeniem niepojętej w swych cudach Opatrzności przygoda się zdarzyła. Skoro bowiem odebrano niemowlę, po obmyciu położono je na stole marmurowym, który w tej chwili, jak gdyby zrysowany piorunem, na dwoje przepękł się. Rzecz dziwna przytomnych zasępiła, a wielebny ojciec Ziemiaszko, znajdujący się przy tem milczeniu, rozerwał to temi słowy: „Znać, że niemowlę to z poręki Wszechmocności chwałę odebrało, która w całym chrześcijaństwie walor mieć będzie. Świetna ta jednak chwała w czasie dalszym przepęknie się, i polskiemu narodowi szkodliwą się stanie.”

Zamek oleski położony jest na wysokiej, okrągłej górze, strzeżonej niegdyś przez stawy i okopy. Dwa chodniki, lipami wysadzone, prowadzą do niego, a przy wstępie na dziedzińcu znajduje się obszerny, płytami wyłożony taras, pod którym są stajnie. Sam zamek składa się z dwóch wystających skrzydeł; w środku zabudowania znajduje się mocno zbudowana wieża, przez którą prowadzi brama wewnątrz zamku. Kilka zaledwie pokojów (do których wchód przez schody kamienne i korytarz), a pomiędzy niemi i ten, w którym się urodził Jan III, teraźniejszy właściciel obrócił na swoje mieszkanie. Jest to podługowaty czworokąt; naprzeciw wchodu znajduje się wielka nisza, gdzie było łóżko, teraz zaś wybity jest wchód do innych sal, o których piękności i wspaniałości świadczą pozostałe kosztowne płaskorzeźby, wyobrażające Jana III i syna jego Jakuba. Drzwi okładane mozaiką prowadzą ztamtąd po kilku stopniach kamiennych do okrągłej, w lewem skrzydle zamku będącej sali. Tutaj na czarnym marmurowym stole odbył się chrzest Jana III. Ta sala zdaje się, iż niegdyś inne przewyższała ozdobami. Misternie kształcone wyobrażenia mitologicznemi. W sali jest nad kominkiem posąg Stanisława Żółkiewskiego. Miasto Olesko było kiedyś daleko ludniejsze i rozleglejsze; trzymało podobno w swych rękach handel, który mu później wydarły sąsiednie Brody. Kilka kościołów zdobi to miasto. Kościół farny, w stylu gotyckim, z dwiema okrągłymi kaplicami, odznacza się kształtną budową. Nad kaplicą po prawej stronie jest wysoka, okrągła wieża, dość obszerna, mająca strzelnice do obrony. Przed wnijściem do kościoła wisi kilka mamutowych kości, znalezionych w napływowej ziemi tej okolicy. Środek kościoła zdobi kilka pięknych ołtarzy i nagrobek z marmuru czerwonego, postawiony w r. 1610 Janowi Koniecpolskiemu. Kościół ten zbudował Piotr Oleski w r. 1431, ale rozszerzył i ozdobił go Jan Daniłowicz. Okolski pisze, że po napadzie Tatarów na Podkamień, pani Kamieniecka, córka Jana Siemińskiego, kościół pod wezwaniem N. Panny w Olesku, jako w miejscu obronnym, zbudowała. Oprócz kościoła farnego znajduje się w Olesku klasztor kapucynów, założony w r. 1743 przez Seweryna Rzewuskiego, wojewodę wołyńskiego. E.A. Kuropatnicki pisze, że jest to „najwspanialszy w całym świecie, ile kapucyni klasztorów mieć mogą, opatrzony w bibliotekę i wszystkie potrzeby przez hojnego fundatora.” Jest jeszcze kościołek na cmentarzu i trzy cerkwie drewniane. Dawniej były klasztory bazylianów i bazylianek. Miasto składa się teraz prawie z samych drewnianych domków i liczy około 3000 ludności. Że było obszerniejsze, oprócz innych dowodów przekonywa taryffa pogłównego z r. 1765, w której zamieszczono, że Olesko płaci samego pogłównego żydowskiego złp. 1542. Mieszkańcy prowadzili dawniej obszerny handel skórami, miodem i woskiem; dziś Brody zabrały im wszystko. Kilkunastu tkaczy dostarczają Brodom doskonałych krajowych wyrobów. Tak więc i zamek, i miasteczko chylą się ku upadkowi, czas i okoliczności wywierają na nie wpływ swój zgubny, a wiadomo, że to dwie olbrzymie potęgi. Wokoło Oleska wszędzie napotkać można ślady Sobieskich: Janów, Jaworów, Kulików, Złoczów, Żółkiew - wszystko to dawne ich posiadłości, wszędzie oni przebywali i zostawili po sobie pamiątki. Starajmyż się przynajmniej o przekazanie ich przyszłości.