Rzymska sława hetmana i króla

Wieczne Miasto wraz ze Stolicą Apostolską z dużą uwagą oraz wsparciem - duchowym oraz ekonomicznym - odnosiły się do króla Jana III (1674-1696) oraz prowadzonej przez niego polityki. Rzeczpospolita Obojga Narodów jako „Antemurale Christianitatis” - kraj stanowiący granicę przed ekspansją w głąb Europy Imperium Osmańskiego oraz Chanatu Krymskiego, traktowana była jako stały i naturalny sojusznik papiestwa.

Rzym oraz Watykan niczym sejsmograf reagowały na wydarzenia rozgrywające się w kraju nad Wisłą. Materialne dowody zainteresowania osobą Jana III, jego popularności nad Tybrem oraz relacji z dworem w Warszawie, dokumentują liczne materiały zachowane w zbiorach Biblioteki Watykańskiej (Biblioteca Apostolica Vaticana). Sobiesciana watykańskie znajdują się m.in. w kodeksie Barb.lat.6618 z tytułem na grzbiecie: „Polonia / Giovanni III / 1674-1696”.

Nie mniej ciekawa od obszernego zbioru zachowanych źródeł pisanych i druków jest pamięć o wydarzeniach, które rozgrywały się w Rzymie po dwóch największych triumfach militarnych odniesionych przez Jana III - bitwie pod Chocimiem (1673) oraz bitwie pod Wiedniem (1683).

Prolog - bitwa pod Chocimiem

Echa rozegranej 11 listopada zwycięskiej bitwy pod Chocimiem wybrzmiały głośno nad Tybrem za sprawą zmyślnie prowadzonej przez hetmana Sobieskiego akcji informacyjno-propagandowej.
W rezultacie spektakularnego zwycięstwa nad wojskami tureckimi, a w kontekście starań o wybór na tron, Sobieski posłał do Rzymu Jana Chryzostoma Gnińskiego, starostę chełmińskiego. Ten przekazał na ręce ówczesnego papieża, Klemensa X z rodu Altieri (1670-1676), sztandar turecki zdobyty podczas bitwy. Trofeum zostało uroczyście przyjęte przez papieża, a następnie zawieszone przy wejściu głównym do bazyliki św. Piotra.

2 czerwca 1674 roku dotarła do papieża wiadomość o wyborze Sobieskiego na tron. W niedzielę 17 czerwca odbyła się z tej okazji uroczysta msza papieska na Kwirynale, na której odśpiewano Te Deum. Rzym świętował, a świadectwem zainteresowania jego mieszkańców nowym królem Polski pozostaje m.in. druk zachowany w Bibliotece Watykańskiej (jeden z wielu związanych z Janem III) - „Ragguaglio Dell’Elettione del Serenissimo Re di Polonia Giovanni III…”

Akt I - bitwa pod Wiedniem 1683 - wieść o wiktorii dociera nad Tyber

Prawie dziesięć lat od tych wydarzeń, za pontyfikatu papieża Innocentego XI z rodu Odescalchi (1676-1689), w Watykanie rozegrały się podobne sceny. Pierwsze wieści informujące o ocaleniu Wiednia dotarły do Rzymu już 20 września, a więc nieco ponad tydzień po bitwie. Według słów jednej z relacji, po otrzymaniu wiadomości o zwycięstwie zrzeszonych pod dowództwem Jana III wojsk chrześcijańskich, Innocenty XI padł na kolana i czuwał w modlitwie dziękczynnej całą noc. 25 września przybył do Rzymu sekretarz królewski, Tommaso Talenti, aby oficjalnie przekazać papieżowi oraz kolegium kardynalskiemu wieść o oddalonym zagrożeniu tureckim. 26 września Talenti odbył oficjalną audiencję u papieża, podczas której nastąpiło wręczenie słynnego listu pisanego przez króla Jana III tuż po bitwie, rozpoczynającego się słowami: Beatissimo Padre, Venimus, Vidimus, Deus Vicit. List ten przechowywany jest nadal w zbiorach Biblioteki Watykańskiej (ASV, Lettere di Principi, vol. 110, f. 80r). Analogicznie do zwycięstwa chocimskiego, również tym razem jako materialny symbol triumfu nad wrogiem przesłana została chorągiew, którą - według relacji z epoki - król zdobył sam z rąk tureckich i „pod żadnym względem nie chciał jej upuścić”. We wspomnianym liście do papieża pisał: „Pozwoliły mi nieba w krótkim czasie znieść ze szczętem 180 000 wojska otomańskiego, zdobyć wielką chorągiew Wezyra…”

Zaś w liście do Marii Kazimiery: „Mam wszystkie znaki jego wezyrskie, które nad nim noszono. Chorągiew Mahometańską, którą mu dał cesarz jego na wojnę i którą dziś jeszcze posłałem do Rzymu Ojcu Ś. Przez Talentiego pocztą.”

Akt II - chorągiew jako symbol triumfu

Oddajmy głos relacji wydanej w 1683 roku opisującej trofeum: „cały sztandar jest wykonany z brokatu, częściowo czerwonego, częściowo zielonego, tkanego złotymi literami arabskimi; czerwony na dnie, z zielonym paskiem wokół, szerokim na szerokość dłoni i dwie uncje; pomiędzy czerwonym dnem a wspomnianym pasem biegnie kolejny, mniejszy, szeroki na zaledwie osiem uncji, utkany z arabesek i srebrnych półksiężyców. Wysokość całego sztandaru wynosi osiem dłoni (ok. 180 cm), a długość szesnaście (ok. 270 cm); do jedenastu i pół dłoni przebiega tak samo, potem się wyostrza na czubku, w trójkątny kształt.”

Dzień 29 września 1683 roku wyznaczono jako datę ceremonii przekazania papieżowi zdobytej przez Jana III chorągwi. Uznawano ją wówczas za sztandar Kara Mustafy otrzymany z rąk sułtana Mehmeda IV. W rzeczywistości nie był to najważniejszy symbol wojsk osmańskich, a chorągiew należąca do jednego z dostojników tureckich. Uroczystość odbyła się w kaplicy pałacu kwirynalskiego z udziałem papieża, kardynałów, m.in. Carla Barberiniego, protektora Rzeczpospolitej, Talentiego oraz kardynała Jana Kazimierza Denhoffa. Ostatni wygłosił płomienną orację na temat zwycięstwa wojsk chrześcijańskich, podczas której Talenti rozłożył sztandar na ziemi przed Innocentym XI. Wówczas papież położył stopę na trofeum, symbolicznie zaznaczając kto jest zwycięzcą. 17 listopada tego roku sztandar przeniesiony został do bazyliki watykańskiej, gdzie powieszono go przy wejściu do świątyni, obok znajdującego się tam już trofeum chocimskiego.

Epilog - sztandary osmańskie i ich zagadkowe losy

Ostatnim źródłem dokumentującym obecność sztandarów w bazylice watykańskiej jest diariusz Carla Cartariego, świadka rzymskich celebracji wiktorii wiedeńskiej. Pod koniec listopada 1683 roku zanotował, że oba sztandary zostały powieszone wyżej w bazylice, aby zapobiec kradzieży i próbom ich odzyskania przez wysłanników Imperium Osmańskiego.

Dwieście lat później, przy okazji 200-ego jubileuszu zwycięstwa pod Wiedniem, włoski badacz Filippo Lancelotti zanotował, że chorągwie zaginęły w XVIII wieku, podczas zajęcia Rzymu przez wojska francuskie. Podaje on również informację o procesie restytucji zagrabionych dzieł przez kanoników św. Piotra. Na sporządzonej wówczas liście obiektów chorągwie figurują jednak jako dobra zaginione.

Jedna z hipotez zakłada, że w nieokreślonym czasie chorągwie (lub sama chorągiew wiedeńska) przeniesione zostały do kościoła św. Jana na Lateranie, a przed II wojną światową powróciły do Watykanu. Tu ślad się urywa.

Watykańskie ślady pamięci

Na koniec warto podkreślić, że wspomniany zbiór w Biblioteca Apostolica Vaticana - bezcenne Polonicum - obejmuje liczne rękopisy i druki relacjonujące czas panowania Jana III i stosunki Rzeczpospolitej ze Stolicą Watykańską.

Jeszcze jedną pamiątką - choć nigdy nie zmaterializowaną w dzieło rzeczywiste - pozostaje koncepcja wzniesienia pomnika konnego króla jako triumfatora. Inicjatywa podjęta została z okazji 10. rocznicy wiktorii wiedeńskiej, a sam monument stanąć miał w przedsionku bazyliki watykańskiej, naprzeciwko pomnika cesarza Konstantyna Wielkiego.